Utopia, jako motyw w literaturze. Jak wyjaśnić to pojęcie?

Co to jest utopia w literaturze?

Motyw utopii w literaturze pojawiał się w już w czasach starożytnych, ale jego największa popularność przypadła na okres oświecenia. Warto zaznaczyć, że utopia jako motyw w literaturze często miała charakter dydaktyczny. Dlaczego? Propagowała pożądane wzorce zachowań i najlepsze, zdaniem twórcy, rozwiązania społeczno – polityczne. Ojcem nowożytnej utopii jest Thomas More – angielski myśliciel, który XVI wieku napisał traktat „Utopia”. W traktacie zawarł własne przemyślenia i koncepcje dotyczące tego, jak jego zdaniem miałoby wyglądać idealne, sprawiedliwe państwo.

Utopię można więc zdefiniować, jako idealną, nienaganną strukturę społeczno – polityczną, w której każdy obywatel ma takie same, równe szanse, w związku z czym, na różnych szczeblach funkcjonowania panuje sprawiedliwość społeczna. Reasumując, utopia jest po prostu wzorem prawidłowo działającego społeczeństwa. Co ciekawe, języku polskim słowo „utopia” jest często stosowane w celu określenia czegoś, jako mrzonki, marzenia czy idei niemożliwej do zrealizowania. 

Jaki jest obraz utopii w literaturze?

Podkreśliliśmy, że analizując funkcje motywu utopii w literaturze można wskazać na kwestię dydaktyczności. Ale jak właściwie ta utopia miałaby wyglądać? Jak kształtuje się jej obraz w utworach literackich? Należy pamiętać, że obrazy utopii w literaturze są uzależnione od wizji autora, aktualnych problemów społecznych, politycznych i gospodarczych, bieżących poglądów i popularnych ideologii. W związku z tym, utopia widziana oczami jednego twórcy może mieć odmienny charakter, niż utopia autorstwa innego myśliciela, jednak istnieje kilka założeń, które w motywie utopi zwykle się pojawiają. Jakich? Ludzie w utopiach są jednostkami szczęśliwymi. Uszczęśliwianie społeczeństwa miałoby zresztą być głównym celem powstawania utopii. Ponadto, utopie najczęściej łączyła również idea sprawiedliwych rządów, chociaż niektóre utopie przedstawiały świat, w którym nie istniała instytucja rządu/władcy oraz równości społecznej. 

Utopia w literaturze: przykłady

Jakie są najważniejsze przykłady motywu utopii w literaturze światowej? Na przestrzeni wieków powstało wiele utopijnych wizji, ale kilka z nich cechuje się szczególną popularnością.

„Utopia” Thomas More. Thomas More za idealną uznawał strukturę, w której nie istniałaby instytucja własności. Jednym z najważniejszych elementów koncepcji utopii była więc równa dystrybucja dóbr. Każdy mieszkaniec miałby pracować tyle samo i – zgodnie z zasadą społecznej równości – być równorzędny pozostałym członkom społeczności. W utopii More’a nie istniałyby środki płatnicze, takie jak pieniądze. Twórca bardzo duży nacisk położył również na kwestię określonych zasad moralnych i religijnych. 

„Państwo” Platon. Dialog Platona bardzo dużo miejsca poświęca zagadnieniu sprawiedliwości, kwestii ewentualnej władzy w rękach filozofów oraz analizuje różne rodzaje ustrojów politycznych, ukazując ich plusy oraz minusy. 

„Wyspa” Aldous Huxley. Tym razem to nie traktat ani dialog, ale powieść, która może przypaść do gustu miłośnikom tej formy literackiej. Huxley przedstawia obraz utopii – odseparowanej wspólnoty, żyjącej według własnych zasad. Pretekstem do opowiedzenia historii o utopijnej społeczności jest rozbicie się bohatera powieści – dziennikarza – na nieistniejącej w rzeczywistości wyspie.

„Nowa Atlantyda” Francis Bacon. Kolejna powieść utopijna, w której czytelnik poznaje wyjątkową społeczność, dodatkowo obdarzoną szczególną inteligencją.

 Inne literackie przykłady dzieł w tematyce utopijnej to, między innymi, „Kandyd” Voltaire’a czy „Podróże Guliwera” Jonathana Swifta. 

Analizując kwestię utopii, warto również zwrócić uwagę na pojęcie antyutopii, do którego zalicza się utwory literackie przedstawiające, w opozycji do utopii, nieidealne społeczności, które, najczęściej, zbliżają się do autodestrukcji. Chcąc bliżej zapoznać się z koncepcją antyutopii warto sięgnąć po takie książki, jak: „Rok 1984” Georga Orwella, „Miasto światłości” Mieczysława Smolarskiego oraz „Pianola” Kurta Vonneguta. 

Zobacz także: Co to jest funkcja perswazyjna języka?

Utopia w literaturze polskiej

Co z wizjami utopii w literaturze polskich twórców? Także na rodzimym gruncie powstało kilka znanych utopii, które zdecydowanie zasługują na bliższe poznanie. Podobnie jak z realizmem czy naturalizmem w literaturze polskiej, niektóre tendencje i prądy europejskie bardzo dobrze przyjmowały się także w Polsce. Wśród polskich wizji utopijnych zdecydowanie warto zwrócić uwagę na „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego. Autor przedstawia w książce wizję szklanych domów – estetycznych, wygodnych i ergonomicznych budynków, o których synowi – Cezaremu – opowiadał Seweryn Baryka. Wyrażenie „szklane domy” weszło zresztą na co dzień do języka polskiego i używa się go na określenie ułudy, rojeń itp.

Innym znanym utworem z motywami utopijnymi jest powieść Ignacego Krasickiego – „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, w której tytułowy bohater dostaje się na tajemniczą wyspę, gdzie obserwuje życie tamtejszej społeczności. Dla tamtejszej wspólnoty podstawową jednostką jest rodzina, a wszyscy mieszkańcy są sobie równi i żyją w zgodzie. Wyspiarze mają również bardzo ciekawy i kontrastowy do ogólnie obowiązującego standardu, system edukacji. Pod wpływem tego doświadczenia Mikołaj Doświadczyński ulega przemianie, jednak ostatecznie decyduje się na powrót do Polski.

PODSUMUJMY: utopia to nic innego, jak idealistyczny obraz społeczności, w której każdy jest równy i szczęśliwy oraz podlega zasadom sprawiedliwości społecznej. Chociaż motyw utopii istniał już w starożytności, jego rozkwit przypada na okres oświecenia, kiedy ówcześni myśliciele dużą wagę przywiązywali do kwestii funkcjonowania struktur społeczno – politycznych. Warto jednak pamiętać, że utopia niejedno ma imię. Co to oznacza? Obraz utopii różni się, w zależności od tego, jakie są osobiste poglądy autora, aktualne problemy i zagrożenia społeczne itp. Są punkty wspólne, takie jak równość, sprawiedliwość, bezpieczeństwo oraz zabezpieczenie materialne, ale w drobiazgach dotyczących sposobu rządów, moralności, gospodarki, koncepcje utopii mogą być odmienne. Można to zauważyć porównując, na przykład, utopię Ignacego Krasickiego oraz Thomasa More’a. Co więcej, z pojęciem utopii związana jest antyutopia – przeciwieństwo wyidealizowanego społeczeństwa.