Perswazja w literaturze. Na czym polega i dlaczego jest stosowana?

Co to jest funkcja perswazyjna języka?

Perswazyjna funkcja języka oznacza zadanie, w przypadku którego treść – mówiona lub pisana – jest zorientowana na przekonanie osoby lub grupy osób do konkretnych poglądów, przekonań, wartości, sposobów działania, postaw itp. Oznacza to, że sposób używania języka został w tym przypadku obliczony na uzyskanie określonych, pożądanych efektów i w związku z oczekiwanymi rezultatami dobiera się odpowiednie słowa, środki wyrazu, przedstawiane informacje czy, w przypadku działań stricte literackich – fabułę i bohaterów. Reasumując, to jak będzie wyglądała sztuka perswazji języka w literaturze jest w dużej mierze uzależnione od dwóch czynników: charakteru grupy docelowej, która jest odbiorcą dzieła oraz przekonań, do których chce się ją za pośrednictwem danego utworu przekonać.

W praktyce, motywy perswazji doskonale widać, między innymi, w literaturze propagandowej. W historii polskiej literatury na szczególną uwagę w tym kontekście zasługuje literatura mająca charakter propagandowy, wydawana w okresie PRL-u. W tym okresie powstawały w Polsce powieści, których celem było przedstawienie pozytywnych stron odbudowy kraju po II wojnie światowej i pochwała socrealizmu. Do realizowania określonej idei propagandowej służyła określona fabuła oraz dobre i złe postacie – w związku z tym, w powieści tego typu nie było miejsca na odcienie fabularnej szarości. 

Zobacz także: Naturalizm w literaturze polskiej – jakich twórców można zaliczyć do czołowych przedstawicieli tego prądu literackiego?

Jaka jest rola perswazji w literaturze?

Jak już wspomnieliśmy, funkcja perswazyjna w utworach literackich, jak sama nazwa wskazuje, ma przekonać czytelnika/odbiorcę do określonych postaw, wartości, sposobów postępowania itp. Podatny na wpływy literackie czytelnik, bombardowany sprytnie ukrytymi przekazami, miałby po lekturze lub wysłuchaniu konkretnego tekstu zmienić lub umocnić swoje przekonania. Warto jednak pamiętać, że literatura propagandowa to nie tylko powieści mające osiągnąć konkretny cel, ale również wiersze, artykuły itp. 

Dla propagandy epoki PRL charakterystyczny był, między innymi, język sukcesu. Oznaczało to pozytywne pokazywanie potęgi władz oraz dobrobytu klasy pracującej, co miało na celu stworzenie w świadomości odbiorcy konkretnego obrazu ówczesnej Polski. W tekstach propagandowych tego okresu bardzo często pojawiały się również obrazowe porównania i przymiotniki. Treści propagandowe w dużej mierze bazowały zresztą na technikach, które miały oddziaływać nie na strefę logicznego rozumowania, ale przede wszystkim – na uczucia, a czasami również na sentyment. Warto zaznaczyć, że perswazja językowa w literaturze często posługiwała się dualistycznym rozbiciem przedstawianej rzeczywistości. 

Oczywiście, należy pamiętać o tym, że język perswazyjny nie dotyczył wyłącznie kwestii politycznych. Jest i był stosowany również w literaturze mającej na celu moralizowanie oraz edukowanie odbiorców, ażeby wypracować w nich aprobowane, spodziewane postawy i zachowania. W języku perswazji typowe jest używanie konkretnych środków, służących osiągnięciu celu. Może to być wykorzystywanie języka korzyści, czyli pokazywanie, co odbiorca mógłby w praktyce zyskać, odwoływanie się do odbiorców jako do jednej, większej grupy, stosowanie licznych epitetów i rozpoznawanych w Polsce przysłów czy alegorii, trafiających do wyobraźni.

Perswazja w literaturze: przykłady

Literatura może mieć różne przeznaczenie. Przykład? Utopia w literaturze czasami pełni funkcje dydaktyczne. Wspomnieliśmy już o tym, że przykłady funkcji perswazyjnej języka to przede wszystkim język propagandowy, stosowany nie tylko w polityce oraz język reklamowy, mający na celu nakłonienie konsumenta z grupy docelowej do zakupu danego produktu/usługi. Motywy perswazji można jednak znaleźć w tekstach uważanych za typowe teksty literackie. Jakich?

Niektórych bajkach dla dzieci. Oczywiście, elementy perswazyjne to tylko margines kategorii literackiej, jaką są bajki czy opowieści dla najmłodszych. Jednak analizując ten wycinek literatury, można zauważyć, że w niektórych utworach pojawiają się motywy dydaktyczne, często idące w parze z językiem perswazji, mającym na celu przekonanie czytelnika, że propagowane wartości lub postawy są tymi pozytywnymi. 

Poematach dydaktycznych. Z uwagi na swój, jak sama nazwa wskazuje, dydaktyczny charakter, poematy tego rodzaju niekiedy zawierały określone elementy języka perswazji, którego przeznaczeniem było wyrobienie w odbiorcy określonej opinii.

Satyrach. Satyra to utwór literacki, którego głównym przeznaczeniem było wyśmiewanie określonych postaw, sposobów zachowania, zjawisk społecznych i politycznych itp. W związku z tym, satyrę można często zaliczyć także do literatury dydaktycznej – piętnując określone zjawiska/postawy, zniechęcała czytelników do podobnych zachowań. Z tego powodu, w satyrach również niekiedy pojawiał się język perswazji.

PODSUMUJMY: język perswazji w literaturze miał i ma służyć przekonaniu odbiorcy do konkretnych poglądów, zachowań, działań itp., w związku z czym, posługuje się różnymi środkami, mającymi na celu osiągnięcie zamierzonego efektu. Funkcja perswazyjna języka widoczna jest nie tylko w reklamach oraz tekstach o charakterze politycznym, ale również w tradycyjnych formach literackich, na przykład, niektórych powieściach.