24 marca 2023

Czym jest kanon literatury?

7 min

Interesują cię listy książek, które warto przeczytać przed śmiercią lub poszukujesz najlepszych i najbardziej wartościowych pozycji do rozwijającej lektury? Całkiem możliwe, że poszukujesz kanonu literatury! Co to jest? Jakie ma wady i zalety? Dlaczego warto po niego sięgnąć?

Co to jest kanon literacki?

Zastanawialiście się kiedyś, czym jest kanon literatury i jakie pozycje się na niego składają? Mówiąc w sposób najprostszy, kanon literatury są to autorzy i dzieła, które należy znać, by rozumieć kontekst kulturowy danego społeczeństwa. Są to często książki historyczne, religijne, filozoficzne, którymi posługujemy się by, zrozumieć abstrakcyjne pojęcia. Są to także książki, które kształtują społeczne wyobrażenie o kulturze i wiedzę o literackich motywach.

Kanon rozumiany jako wartościowe książki kształtuje nasze wyobrażenie zarówno o samej literaturze, jak i moralności czy symbolice używanej w wielu dziełach filmowych, teatralnych itd. Jego znajomość jest konieczna do zrozumienia późniejszych kulturowych nawiązań i motywów. Przedstawmy to na przykładzie: czy jest bardziej uniwersalna książka poruszająca motyw nieszczęśliwej miłości niż „Romeo i Julia” Williama Shakespeare'a? Nawiązania do tragedii tej dwójki kochanków, polemika z nią, unowocześnianie warunków w jakich nastąpiła – to wszystko jest możliwe dzięki temu, że znamy szekspirowski pierwowzór tej opowieści.

Należy zaznaczyć, że kanon pomimo (wydawałoby się) względnej stałości i małej podatności na zmiany, jest tematem wielu dyskusji i prób uaktualnienia go. W Polsce zmiany wprowadzane były bardzo rzadko, a kolejne podejmowane starania i sygnalizacja potrzeby aktualizacji kończyły się często niepowodzeniem. W literaturze światowej elastyczność kanonu literackiego jest większa ze względu na wielokulturowość i szybciej zachodzące zmiany społeczne, jednak międzynarodowy dyskurs na ten temat dopiero czeka na wyciągnięcie wniosków w literaturze polskiej. Badaczami zajmującymi się zagadnieniem kanonu literackiego i proponującymi zmiany byli choćby tacy teoretycy literatury jak Witold Gombrowicz oraz Piotr Wilczek.

Kanon lektur szkolnych

Kanon lektur szkolnych to zbiór dzieł zalecanych dla nauczycieli i uczniów, stanowiący przekrój przez dokonania literackie poszczególnych epok. Kanon książek dla dzieci i młodzieży to literatura zarówno polskich, jak i zagranicznych autorów, ucząca poprzez przygody bohaterów prawidłowej postawy społecznej, potrzeby podejmowania indywidualnych wysiłków i decyzji, różnorodności relacji rodzinnych. Nauka dzięki zabawie i przyjemnej lekturze to nie tylko sposób na przekazanie im przydatnej w życiu wiedzy, ale także zachęcenie do czytania w przyszłości.

Kanon lektur licealnych to wybór książek uznanych za najważniejsze dzieła literatury krajowej oraz międzynarodowej. Pokazują one zmiany zachodzące wraz z biegiem czasu przez ważne dzieła literatury od starożytności aż po czasy współczesne. Zmiana form i gatunków literackich, realia życia w poszczególnych epokach, najpiękniejsze dokonania poetyckie – to tylko niektóre z wartości, jakie znajdziesz w kanonie polskich lektur szkolnych! Lista lektur szkolnych bywa (raczej nieznacznie) aktualizowana, a nowy kanon lektur szkolnych pojawia się w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw edukacji.

Kanon biblijny

Biblia to tekst wczesnochrześcijański, który miał przełomowy wpływ na literaturę i kulturę europejskiego świata. Kanon biblijny to zbiór tekstów wiary uznawanych przez chrześcijan za święte. Jako pismo będące źródłem prawd i założeń wiary był kształtowany długo, a jego zmiany zakończyły się wraz z soborem trydenckim w 1546 roku. Kanon Pisma Świętego powstał poprzez rozpatrzenie wszystkich tekstów uważanych dotąd za natchnione przez Boga i włączenie ich lub odrzucenie od głównego nurtu nauczania Kościoła.

Kanon Pisma Świętego składa się kilku części. W skład Starego Testamentu, wchodzi Pięcioksiąg Mojżeszowy i inne księgi historyczne, dydaktyczne i prorockie. Nowy Testament składa się z czterech Ewangelii, listów apostołów oraz Apokalipsy św. Jana. Całość składa się z różnych gatunków literackich, które znajdziemy w Biblii.

Niektóre teksty również wyraźnie nawiązujące do tradycji chrześcijańskiej zostały odrzucone jako nienależące do kanonu i stały się apokryfami. Warto pamiętać, że poszczególne odłamy chrześcijaństwa oraz judaizm modyfikowały według własnych założeń skład Biblii, włączając (lub odrzucając) inne teksty i założenia wiary.

Kanon literatury światowej

Kanon literatury światowej to pojęcie nieco sztuczne, jednak bardzo potrzebne, by czytelnicy mieli możliwość inspirowania się i poszukiwania ponadczasowych i niezapomnianych dzieł literatury szeroko rozumianej. Znajdziemy tam książki zmieniające oblicze literatury, najlepszych autorów, mówiące o zagadnieniach dotyczących moralności i człowieczeństwa, a także na wiele innych, ważnych tematów.

Każdy gatunek literacki posiada swoje wybitne i przełomowe dzieła. Dlatego warto sięgnąć po różne rodzaje literatury, rankingi oraz listy-polecajki, by rozwijać swój gust i znajomość światowego pisarstwa. Głębsze poznanie interesującego gatunku literackiego na pewno doprowadzi nas do pozycji uznawanych za najlepsze z nich, czyli kanonu np. fantasy, kryminału, horroru itd. Dlaczego zatem kanon literatury światowej jest pojęciem nieco sztucznym? Ponieważ warto wziąć pod uwagę, że każdy kraj ma wybitne dzieła tworzone przez lokalnych autorów, które mogły nie przebić się do literackiego mainstreamu. Warto szukać także na własną rękę!

Kanon literatury polskiej

Za kanon literatury polskiej uznaje się przede wszystkim książki wchodzące w skład podstawowego i rozszerzonego zakresu licealnych lektur szkolnych. Nie bez powodu to one zostały uznane za największy nośnik informacji o polskiej literaturze, nurtach myślowych, nowatorskich formach literackich. Jednak przyznać trzeba, że zarzuca się też wiele niekonsekwencji i uznaniowości w doborze tych dzieł (spowodowany nadmiernym patriarchalizmem, małą różnorodnością kulturową, pomijaniem nowych nurtów społecznych widocznych w społeczeństwie). Podnosi się także w dyskusjach argument zbyt silnego nacisku na wartości narodowościowe, a zbyt małego – na uniwersalność ich przesłania. Dlatego warto tę listę uzupełnić o powieści tworzone przez współczesnych pisarzy oraz przedstawicieli gatunków literackich spoza tych omawianych w szkołach, jak choćby współczesna literatura kobieca czy kryminały.

Kanon literatury szkolnej dla dzieci także wydaje się nieco przestarzały i często nie bierze pod uwagę tekstów o dużej wartości, jednak napisanych w XXI wieku. Warto sprawdzać listy bestsellerów i podsumowania wydawnicze, a także czytać recenzje wychodzących tytułów, by być na bieżąco z dobrą literaturą!