Po nitce do kłębka. Intertekstualność w literaturze

Intertekstualność – definicja

Koncepcja intertekstualności została wprowadzona do teorii literatury przez Julię Kristevę w drugiej połowie XX wieku. Badaczka uznała bowiem, że żaden z tekstów literackich nie powinien być rozpatrywany w oderwaniu od dotychczas powstałych utworów; wszystko, co zostało i zostanie napisane, funkcjonuje w pewnym dialogu z innymi tekstami kultury (nie tylko literaturą, ale także np. filmem, muzyką, sztukami plastycznymi). O tej dialogiczności literatury pisał także wcześniej rosyjski literaturoznawca Michaił Bachtin. W takim ujęciu kolejne utwory literackie nie funkcjonują jako odrębne teksty, ale jako jeden, nieustannie rozrastający się hipertekst, w którym pełno jest rozmaitych związków, połączeń, aluzji i nawiązań.

Intertekstualność jest jednym z przejawów postmodernizmu w literaturze. Pisarze tworzący w tym okresie lubowali się w eksperymentowaniu z treścią i formą utworów, przemycając w nich liczne nawiązania do innych dzieł w sposób mniej lub bardziej oczywisty. Aby skutecznie analizować zjawisko intertekstualności w literaturze, bez wątpienia potrzebne jest spore rozeznanie nie tylko w niej, ale także w innych tekstach kultury. Jeżeli przeczytamy znaczną liczbę różnych książek, to istnieje większe prawdopodobieństwo, że rozpoznamy ich echa pobrzmiewające w powstałych później utworach.

Przykłady intertekstualności w literaturze

Intertekstualność jako cecha jest realizowana w utworach literackich na różne sposoby. Przykładowo może odbywać się to przez pastisz lub parodię, stylizację, posłużenie się cytatem, polemikę, parafrazę lub inny typ nawiązania czy też aluzji literackiej. 

Jeśli wiesz, czym jest pastisz, to bez problemu rozpoznasz go w cyklu „Le style c’est l’homme” o Andzi, która ukuła się różą, autorstwa Juliana Tuwima. Autor za punkt wyjścia przyjął krótki i pozbawiony ozdobników wiersz o nieposłusznej dziewczynce. Na jego podstawie przygotował szereg utworów opowiadających tę samą historię, ale ubierając ją w formę charakterystyczną dla pisarzy z różnych epok. Zupełnie inaczej brzmi ta opowieść opowiedziana w sposób naśladujący poważny i moralizatrski styl Mikołaj Reja, a inaczej – emocjonalny i mroczny styl Stanisława Przybyszewskiego czy podniosłą manierę Stefana Żeromskiego. Tuwim nie wymyśla więc historii na nowo – opowiada ją słowami swoich kolegów po piórze, osadzając je w kontekście historycznoliterackim. Świadczy to o jego niezwykłej sprawności w sztuce literackiej.

Zastanawiasz się może, w którym utworze przejawem intertekstualności jest cytat z innego dzieła? Przyjrzyjmy się tekstowi piosenki „Baranek” z repertuaru zespołu Kult. W refrenie powtarzają się takie słowa:

Na głowie kwietny ma wianek,

W ręku zielony badylek,

A przed nią bieży baranek,

A nad nią lata motylek!

Niemal identycznymi słowami posłużył Guślarz opisujący pojawiająca się zjawę Dziewczyny w II części „Dziadów” Adama Mickiewicza! Nie jest to tylko puste powtórzenie słów wieszcza; podmiot liryczny w tekście piosenki posługuje się tym skojarzeniem celowo, dając wyraz naiwnej – jak się w końcu okazuje – wiary w niewinność i wierność partnerki.

Czy zatem użyte w tytule artykułu określenie „po nitce do kłębka” dobrze obrazuje zjawisko intertekstualności? Pogłębiona refleksja na ten temat podpowiada, że niekoniecznie. Przy założeniu, że żaden tekst nie funkcjonuje w literackiej próżni, może się okazać, że pojedynczy trop, cytat, aluzja doprowadzi nas nie do jednego źródła, ale do kolejnych ogniw tego niekończącego się łańcucha nawiązań, rozbudowywanych na przestrzeni dekad, wieków, tysiącleci… Aż chciałoby się powiedzieć, że analizowanie utworów pod tym kątem to często zabawa dla kogoś z silnym zacięciem detektywistycznym!