Czym jest inwersja w literaturze i w jakich utworach występuje?

Co to jest inwersja literacka?

Inwersja to zabieg stylistyczny szczególnie popularny w poezji barokowej i klasycystycznej. Polega on na celowym odwróceniu szyku wyrazów w zdaniu lub wtrąceniu do grupy wyrazów powiązanych relacjami składniowymi, innego wyrazu lub wyrazów spoza tej grupy. Z tego powodu inwersję określa się także jako szyk przestawny zdania, obok innych, mniej popularnych nazw, takich jak przestawnia, przekładnia, czy hyperbaton. Samo słowo inwersja pochodzi od łacińskiego słowa inversio oznaczającego odwrócenie. Dowiedz się, co jeszcze charakteryzowało literaturę baroku oprócz stosowania przez poetów i pisarzy tego zabiegu stylistycznego.

Chcąc nie chcąc, rodzi się pytanie o to, czy gramatyka języka polskiego pozwala na wprowadzanie takich zmian w szyku wyrazów w zdaniu bez konsekwencji dla jego całościowego znaczenia. Na szczęście nasza mowa ojczysta posiada możliwość odmiany niektórych części mowy przez przypadki, czyli deklinacji. Sprawia to, że o znaczeniu zdania decyduje nie szyk użytych w nim wyrazów, ale ich formy fleksyjne. Czy zatem zastosowanie inwersji nie zmienia w zdaniu zupełnie niczego i możemy wyrazy przestawiać według własnego widzimisię? Niekoniecznie! Istnieje coś takiego, jak szyk normalny zdania, uznawany za neutralny, po który sięgamy instynktownie, budując wypowiedź: Ala głaszcze kota. Zastosowanie inwersji w przytoczonym przykładzie sprawi, że położymy nacisk na jego różne elementy: Ala kota głaszcze (a nie na przykład karmi). Kota głaszcze Ala (a nie na przykład Robert).

Najważniejsze funkcje inwersji w utworach literackich

Wiemy już, że dzięki zastosowaniu inwersji sens wypowiedzi zostaje zachowany, jednak nacisk może zostać przesunięty na jej wybrany, mniej oczywisty element. WIdzimy więc, że ten zabieg stylistyczny zwraca uwagę czytelnika i wskazuje mu wprost – tutaj pisarz lub pisarka chce powiedzieć nam coś istotnego! Należy pamiętać, że inwersja literacka to zabieg stosowany przez autora/autorkę celowo, a więc nie wynika on z nieznajomości reguł gramatycznych języka, ale ze świadomej potrzeby wskazania na konkretną część zdania. Nie należy zatem rozpatrywać jej w kategorii błędów językowych.

W jakim jeszcze celu autorzy stosują w swoich dziełach zdania o szyku przestawnym? Może on korzystnie wpłynąć na melodię i dynamikę tekstu lub przeciwnie – uczynić go bardziej rwanym i „chropowatym”. W utworach napisanych wierszem potrafi podsunąć on zgrabny rym w odpowiednim momencie. Zastosowanie inwersji często nadaje wypowiedzi bardziej podniosły, uroczysty ton. Inwersja bywa także rodzajem zabawy z odbiorcą utworu, pomagającym wykreować z przymrużeniem oka pewną postać. Tak na przykład postąpili twórcy filmów z serii „Gwiezdne wojny”, którzy powołali do życia postać Mistrza Yody, chętnie posługującego się w swoich wypowiedziach właśnie inwersją.

Przykłady inwersji w literaturze

W literaturze znajdziemy wiele przykładów inwersji. Pojawia się ona już Biblii, a nawet jest uważana za jeden z wyznaczników stylu biblijnego.

I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą.

Rdz 1, 5.

Oto dzieje Noego. Noe, człowiek prawy, wyróżniał się nieskazitelnością wśród współczesnych sobie ludzi; w przyjaźni z Bogiem żył Noe.

Rdz 6, 9.

Po inwersję sięgał także Mikołaj Sęp Sza­rzyń­ski, polski poeta tworzący na przełomie renesansu i baroku:

Cóż będę czy­nił w tak strasz­li­wym boju,

Wą­tły, nie­bacz­ny, roz­dwo­jo­ny w so­bie?

Kró­lu po­wszech­ny, praw­dzi­wy po­ko­ju,

Zba­wie­nia mego jest na­dzie­ja w To­bie!

Sonet IV (O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem)

Nie­bo ko­ro­ną, męż­nym oj­czy­zna go zo­wie,

A my go wy­zna­wa­my kró­lem, Sar­ma­to­wie.

Na obraz Stefana Batorego, Króla Polskiego

Inwersja stosowana jest także przez poetów współczesnych:

Mo­sty trze­ba z po­wro­tem

i dwor­ce na nowo.

W strzę­pach będą rę­ka­wy

od za­ka­sy­wa­nia.

Wisława Szymborska, Koniec i początek

Który skrzywdziłeś człowieka prostego

Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając,

Gromadę błaznów koło siebie mając

Na pomieszanie dobrego i złego (...).

Czesław Miłosz, Który skrzywdziłeś

Ojcze nasz, któryś jest niemy,

który nie odpowiesz na żadne wołanie,

a tylko rykiem syren co rano dajesz znać, że świat

ciągle jeszcze istnieje (...).

Stanisław Barańczak, NN próbuje sobie przypomnieć słowa modlitwy