Czym są i w jakim celu wykorzystuje się onomatopeje?

Co to jest onomatopeja?

Onomatopeja, zwana inaczej wyrazem dźwiękonaśladowczym, to wyraz lub grupa wyrazów mająca na celu naśladowanie dźwięków i odgłosów. Innym znaczeniem onomatopei są słowa, które powstały jako opis czynności lub czasownik związany z wydawaniem dźwięków przez przedmiot czy istotę, a które mają za zadanie je wyróżnić. Jako środek stylistyczny jest używana do obrazowania efektów dźwiękowych danego zjawiska. 

Można wyszczególnić kilka rodzajów onomatopei: naturalne – występujące w języku wyrazy nazywające wydawane dźwięki, gdzie onomatopeja jest członem danego słowa (np. szumi, trzeszczy); wyrazy dźwiękonaśladowcze w wąskim znaczeniu, które w schematyczny sposób oddają dany dźwięk (np. miau, łup); onomatopeje w formie neologizmów, utworzone ze względu na brak innego słowa (np. wrrr, buuu, które stają się innowacjami językowymi, by potem na stałe do niego wejść); onomatopeja jako odmiana instrumentacji głosowej (gdy ciąg wyrazów i sylab ma za zadanie oddać jakieś skomplikowane zjawisko). 

Wyrazy dźwiękonaśladowcze są związane z dwoma innymi pojęciami w języku polskim: neologizmem oraz głosolalią (układem zgłosek o znaczeniu przenośnym, pozbawionym znaczenia bez kontekstu).

Funkcja wyrazów dźwiękonaśladowczych

Onomatopei używamy już od najmłodszych lat. Małe dzieci, mające ograniczoną zdolność wypowiadania wyrazów, powtarzają schematyczne zgłoski i sylaby na określenie przedmiotów i dźwięków dookoła (np. brum brum jako samochód). Wraz z rozwojem mowy mają możliwość coraz dokładniejszego nazywania zjawisk, jednak często używanie onomatopei wydaje się dla nich atrakcyjniejsze i lepiej oddaje istotę zjawiska (np. przewrócenie się to zrobienie bach czy zrobienie sobie kuku). Onomatopeje są używane nie tylko przez dzieci, ale również przez dorosłych, jako nazywanie czynności wydawania pewnych dźwięków 

Innym przykładem zastosowania onomatopei są teksty, gdzie budowany jest za ich pomocą nastrój tajemniczości czy grozy. Często opisują odgłosy otoczenia bohatera, co ma przywołać klimat odwiedzanych miejsc. Mają one za zadanie większe zaangażowanie uwagi czytelnika i wpływanie na jego wyobraźnię. 

Onomatopeje znalazły szerokie zastosowanie w komiksach oraz mandze, gdzie umieszczane są za pomocą schematycznych napisów bezpośrednio na panelu i pełnią istotną funkcję. Dzięki odpowiedniemu ich umieszczeniu autorzy mogą pełniej zaprezentować świat przedstawiony, a wielkość i czcionka napisu wskazują na to, jak ważną rolę w scenie odgrywa dany dźwięk. Jeśli wiesz jak czytać komiksy, to na pewno spotkałeś się z onomatopejami – umieszczane są na grafice za pomocą ciągu liter lub sylab, mogą być napisane małymi lub dużymi literami i kończyć się wykrzyknikiem.

Onomatopeje często wykorzystywane są w poezji. Mogą obejmować cały utwór dzięki instrumentacji, rytmizacji i nagromadzeniu zgłosek; zabiegi te umożliwiają nadanie rytmu wierszowi, dynamizując go oraz wywołując u czytelnika wrażenie słyszenia tych dźwięków. Efekt ten osiąga się poprzez kondensację pewnych zgłosek, odpowiednio twardych lub miękkich, by oddać dźwięki krótkie, ostre lub ciche, delikatne.

Przykłady onomatopeji

Każdy język posiada onomatopeje, jednak warto podkreślić, że dźwięki te mogą różnić się od siebie zależnie od kultury (po polsku pies robi hau ha u, po angielsku woof woof, natomiast żaba robi kum kum, po angielsku ribbit ribbit).Mogą oznaczać naszą reakcję na dane zjawisko, na przykład hmmm jako odpowiednik zastanawiania się albo brrr gdy nie jesteśmy zachwyceni danym pomysłem. Mogą bezpośrednio oddawać dźwięk czegoś (choćby o bul bul bul jako odgłosie tonięcia czy ding-dong jako dźwięku dzwonka). Inne nazywają czynność (szumi, trzeszczy, zgrzyta, ćwierka) i są używane w mowie codziennej. W tym miejscu można zastanowić się, jak wiele jest czasowników opisujących śpiew ptaków. Zależnie od jego natężenia i tonu, istnieje dużo sposobów na opisanie tego zjawiska, bo przecież gdakanie wcale nie przypomina krakania czy ćwierkania. 

Wyrazy dźwiękonaśladowcze często są używane również w poezji. Wielu autorów posługuje się nimi, aby pełniej oddziaływać na wyobraźnię czytelnika. Ciekawą reprezentację onomatopei znajdziemy w wierszach Juliana Tuwima, który chętnie eksperymentował z nimi w swojej twórczości. Oto fragment jego wiersza „Ptasie radio”: 

Pierwszy - słowik

Zaczął tak:

"Halo! O, halo lo lo lo lo!

Tu tu tu tu tu tu tu

Radio, radijo, dijo, ijo, ijo,

Tijo, trijo, tru lu lu lu lu

Pio pio pijo lo lo lo lo lo

Plo plo plo plo plo halo!"

Efekt melodyjności przypominający śpiew ptaków został tutaj osiągnięty dzięki powtarzaniu sylab oraz użyciu wyrazów dźwiękonaśladowczych. Innym przykładem w literaturze jest wiersz Leopolda Staffa „Deszcz jesienny”: 

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,

Dżdżu krople padają i tłuką w me okno...

Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną

I światła szarego blask sączy się senny...

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny…

W tym utworze autor zastosował dużą liczbę wyrazów zawierających głoski miękkie i szeleszczące: sz, cz dż, s, ś oraz dźwiękonaśladowczych, będących opisem czynności.

Warto też wspomnieć o  „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza. Oto fragment: 

Znowu deszcz ciszej szumi, grom na chwilę uśnie;

Znowu wzbudzi się, ryknie i znów wodą chluśnie.

Aż się uspokoiło wszystko; tylko drzewa

Szumią około domu i szemrze ulewa.

Autor w bardzo plastyczny sposób oddał tutaj zmiany w otoczeniu, a zastosowanie onomatopei umożliwiło mu oddanie dynamizmu zmieniającej się pogody, a czytelnikowi – wyobrażenie sobie tej sceny.

Podsumowując: onomatopeje są to wyrazy, dzięki którym możemy oddać za pomocą słów określone dźwięki. Zyskały duże znaczenie w poezji, gdzie stanowią środek umożliwiający stworzenie kreatywnego i niebanalnego dzieła, jednak są również wykorzystywane w mowie potocznej, gdy próbujemy wyrazić słowami dźwięki dookoła nas.