Epitet - co to takiego i jaką pełni funkcję?

Czym jest epitet?

Epitet to jeden z najpopularniejszych środków stylistycznych stosowanych w literaturze pięknej. Zasadniczo jest to określenie rzeczownika, którym posłużono się, aby nadać lub podkreślić jakąś jego szczególną cechę. Samo słowo epitet pochodzi od greckiego epítheton, oznaczającego po prostu przydawkę, czyli część zdania określającą rzeczownik. Epitetami są najczęściej przymiotniki, a oprócz tego także imiesłowy przymiotnikowe i rzeczowniki określające inny rzeczownik.

Jakie funkcje może pełnić epitet w utworze literackim?

W kręgu sporej części badaczy literatury i krytyków literackich panuje przekonanie, że w dobrze napisanym utworze każdy element jest znaczący. Oznacza to, że nic nie pojawia się tam przypadkiem, a wszystko jest efektem celowych wyborów autora. Tak też z reguły jest z epitetami - jeżeli napotykamy je podczas lektury tekstu z zakresu literatury pięknej, to możemy spodziewać się, że ich obecność powinna wnosić do zdania, akapitu, a czasem do całego utworu coś istotnego. Epitety mogą wzmacniać wydźwięk rzeczownika, któremu towarzyszą (np. horrendalny występek, nieprzebyte morze, bezlitosny bandyta) lub go osłabiać (np. drobny dług, skromne osiągnięcie, umiarkowany entuzjazm). Mogą także wprowadzać do tekstu większy ładunek emocjonalny, jak choćby w wyrażeniach typu ukochane dziecko, bolesna strata, zaprzepaszczone nadzieje.

Epitety stosowane są także w celu zbudowania nastroju utworu, jak choćby w powtarzającym się niczym refren fragmencie wiersza Leopolda Staffa „Deszcz jesienny”, przepełnionego atmosferą smutku, rezygnacji i marazmu:

To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny.

W niektórych utworach, szczególnie pochodzących z epoki baroku i nawiązujących do tej tradycji, epitety pełnią funkcję ozdobną, lecz są o tyle istotne, że podkreślają kunsztowność utworu oraz sprawny warsztat literacki autora. Spójrzmy na początkowe wersy wiersza „Marność sławy” Daniela Naborowskiego:

Świat ob­łud­ny, tu wi­dząc miesz­kań­ca swo­je­go,

We dnie i w nocy pil­nie my­śli koło tego,

Ja­ko­by go mógł na­kryć zdrad­ny­mi sie­cia­mi;

Cza­sem go po­nęt­ny­mi łu­dzi roz­ko­sza­mi,

Cza­sem też stra­chem kar­mi, wnet zaś po­chle­bu­je,

A żółć z mio­dem zmie­sza­ną za­wsze mu go­tu­je.

(...)

Najpopularniejsze rodzaje epitetów

Epitety możemy podzielić  według różnych kryteriów. Ze względu na cześć mowy wyróżniamy epitety będące przymiotnikami (np. zaradna kobieta, uciążliwa podróż, wierna przyjaźń), rzeczownikami (matka Polka, prezydent elekt, generał broni) oraz imiesłowami przy. W ostatnim przypadku mogą to być imiesłowy przymiotnikowe czynne (np. szczekający pies, kwitnąca roślina, padający deszcz) oraz imiesłowy przymiotnikowe bierne (np. okłamywane dziecko, prowadzony samochód, odrzucony pomysł).

Często zastanawiamy się, co oznacza epitet stały. Podpowiadamy - epitet stały to taki, który jest odtwarzany w literaturze w szeroko znanej,  niezmiennej formie. Niektóre z nich funkcjonują jeszcze od czasów antycznych, np. szybkonogi Achilles, różanopalca Jutrzenka. W opozycji do niego znajdują się epitety tworzone doraźnie, w których elementy mogą być dowolnie wymieniane, np. niegrzeczne dziecko, romantyk Rzecki. 

Specyficznym rodzajem epitetu jest epitet sprzeczny, czyli oksymoron. Polega on na zestawieniu ze sobą wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu, np. zimny płomień, żywy trup, wymowne milczenie.

Prezentujemy przykłady epitetów z utworów literackich

W literaturze znajdziemy wiele przykładów epitetów. Przywołujemy kilka popularnych utworów, których autorzy sięgnęli po ten właśnie środek stylistyczny.

Stosował je Adam Mickiewicz w wierszach z cyklu „Liryki lozańskie”, choćby w wierszach „Nad wodą wielką i czystą…”:

Nad wodą wielką i czystą

Stały rzędami opoki;

I woda tonią przejrzystą

Odbiła twarze ich czarne. 

Nad wodą wielką i czystą

Przebiegły czarne obłoki;

I woda tonią przejrzystą

Odbiła kształty ich marne.

(...)

oraz „Polały się łzy…”:

Polały się łzy me czyste, rzęsiste

Na me dzieciństwo sielskie, anielskie,

Na moją młodość górną i durną,

Na mój wiek męski, wiek klęski:

Polały się łzy me czyste, rzęsiste…

Epitety pojawiają się także w napisanym wcześniej wierszu „Gęby na lud krzyczące…”

Gęby na lud krzyczące — sam lud w końcu znudzą

I twarze lud bawiące — na końcu lud znudzą.

Ręce za lud walczące — sam lud poobcina,

Imion miłych ludowi — lud pozapomina ...

Wszystko przejdzie! Po huku, po szumie, po trudzie

Wezmą dziedzictwo cisi, ciemni, mali ludzie.

A czy możliwe jest znalezienie epitetów w prozie? Oczywiście! Spójrzmy na zdanie rozpoczynające słynną powieść Michaiła Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata”:

W białym płaszczu z podbiciem koloru krwawnika posuwistym krokiem kawalerzysty wczesnym rankiem czternastego dnia wiosennego miesiąca nisan pod krytą kolumnadę łączącą oba skrzydła pałacu Heroda Wielkiego wyszedł procurator Judei Poncjusz Piłat.

Na zakończenie przyjrzyjmy się epitetom w dramacie. Poniżej krótki fragment utworu „Tango” Sławomira Mrożka:

ARTUR

Buntować się przeciw wam? A kto wy jesteście? Bezkształtna masa, amorficzny stwór, zatomizowany świat, tłum bez formy i konstrukcji. Waszego świata już nie można nawet rozsadzić. Sam się rozlazł.