Czym jest oksymoron?

Czym jest oksymoron?

Oksymoron nazywamy inaczej antylogią lub epitetem sprzecznym. Jest to takie zestawienie wyrazów, w którym oba człony mają przeciwstawne znaczenie, tworząc razem związek pozornie nielogiczny, jednak przybierający nowe, metaforyczne znaczenie. Nie jest błędem językowym, a świadomym, prowokacyjnym zabiegiem. Może być złożony z połączenia wielu części mowy: rzeczownika i przymiotnika, rzeczownika i czasownika, rzeczownika i rzeczownika, czasownika i przysłówka. Posiada silne powiązania z innymi formami stylistycznymi: 

• epitetem (oksymoron może przyjąć formę epitetu jeżeli powstał na zasadzie połączenia przymiotnika i rzeczownika, jednak może też przybrać inne formy, a epitet jest pojęciem szerszym niż oksymoron  – jest  każdym połączeniem przymiotnika i rzeczownika, nie musi natomiast posiadać sprzecznego znaczenia. Podsumowując – oksymoron może, ale nie musi być epitetem i vice versa);

• antytezą (tutaj różnica leży w zasadzie w długości zestawianych wyrażeń – oksymoron to zestawienie dwóch słów o przeciwstawnym znaczeniu, natomiast antyteza jest połączeniem dwóch zdań. Nie muszą zresztą się one wykluczać znaczeniowo, mogą być skonstruowane na zasadzie kontrastu); 

• paradoksem –  różni się od oksymoronu tym, że jest twierdzeniem prowadzącym do sprzecznych wniosków (natomiast jest pojęciem szerszym, więc zawiera w sobie również oksymorony).

Oksymoron pojawia się już w XVI-wiecznych utworach literackich, jednak używany jest przez autorów tworzących w różnych epokach literackich. Szczególnie często sięgali po niego poeci barokowi, gdzie zdobność formy miała duże znaczenie w utworze.

Jakie są funkcje oksymoronu?

Głównym zadaniem oksymoronu jest wywołanie u odbiorcy emocji. Pozorna sprzeczność wyrażeń przyciąga uwagę i skłania do zastanowienia się nad ich sensem. Dlaczego zostały zestawione właśnie w ten sposób? Jakie nowe metaforyczne znaczenie można do nich przypisać? Trafny dobór słów zwraca uwagę na złożoność pewnych uczuć i zjawisk nas otaczających, ma skłonić do refleksji.

Innym powodem tworzenia oksymoronów jest czysta rozrywka – stanowią dobrą zabawę słowem i znaczeniami, ukazują pełnię możliwości wykorzystania języka polskiego, odwołując się do poetyckiej funkcji języka. Natomiast antylogie używane w mowie codziennej tracą swoje zadanie skłaniania do refleksji, zaczynają funkcjonować na zasadzie związku frazeologicznego, gdzie znaczenie jest powszechnie znane i interpretowane przez wszystkich odbiorców w podobny sposób. Istnieje też grupa oksymoronów zachowująca logiczne powiązanie między słowami i niewykluczające się znaczenie, jednak odwołująca się do stereotypów i przyjmująca formę paradoksu (np. „uczciwy polityk”).

Oksymoron – przykłady

Istnieje wiele przykładów oksymoronu w poezji, które poznajemy na lekcjach języka polskiego, i są one powszechnie znane. Występuje on bez wątpienia w tym fragmencie sonetu „Stepy Akermańskie” Adama Mickiewicza: „Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu”. Innym znanym przykładem jest stworzony przez Franciszka Karpińskiego wiersz „Pieśń o narodzeniu pańskim”, którego fragment jest wykorzystany w kolędzie „Bóg się rodzi”. W zasadzie cała ona jest oparta na paradoksach stworzonych przy użyciu oksymoronów:

Bóg się rodzi, moc truchleje,

Pan niebiosów obnażony,

Ogień krzepnie, blask ciemnieje,

Ma granice nieskończony.

Innymi autorami, którzy chętnie sięgali po oksymorony, byli Andrzej Morsztyn, Julian Tuwim czy Leopold Staff.

Przykładami oksymoronów są powszechnie używane określenia „piwo bezalkoholowe”, „spieszyć się powoli”, „zimne ognie”, „długie sekundy”, „biały kruk”, „wirtualna rzeczywistość”, „żywy trup” „niepijący alkoholik” czy „wyznaczyć ochotnika”.  Po zastanowieniu się nad sensem zestawionych słów, można zauważyć ich sprzeczny charakter, jednak nie wywołują one już dzisiaj zdziwienia u rozmówców.