Czym jest i jakie są funkcje pytania retorycznego?

Czym jest pytanie retoryczne?

Pytanie retoryczne to taki rodzaj pytania, które zadaje się, nie licząc na odpowiedź. Jest ona albo znana, albo łatwa do odgadnięcia (odnosimy się do oczywistości, wiedzy powszechnej)  albo wręcz przeciwnie – zdajemy pytanie, aby wywołać refleksję u odbiorcy, ponieważ jednoznaczna odpowiedź na pytanie nie jest łatwa lub jest wręcz w ogóle niemożliwa; zagadnienie jest zbyt rozbudowane lub do głębszego rozważenia w kontekście filozoficznym. Niekiedy pytanie wydaje się zbędne, ponieważ autor chwilę później sam udziela na nie odpowiedzi, ale jest to zabieg celowy, mający na celu przykucie uwagi czytelnika. Może być użyte w tekście jako środek stylistyczny. 

W przeszłości istniał pomysł, aby pytanie retoryczne było oznaczane w tekście specjalnym znakiem perkontacyjnym wyglądającym jak pionowe odbicie lustrzane znaku zapytania. Zabieg ten jednak nie przyjął się na szeroką skalę, choć na przestrzeni czasu stosowali go niektórzy twórcy.

Funkcje pytania retorycznego

Pytanie retoryczne posiada wiele zastosowań, a głównym celem jego użycia jest skłonienie odbiorcy do przemyśleń lub zaakcentowania wahania przez samego pytającego. W związku z tym wyróżniamy następujące funkcje pytania retorycznego: 

• emocjonalna – skupia się przede wszystkim na pozyskaniu uwagi odbiorcy oraz wzmocnieniu siły wypowiedzi; 

• ożywienia wypowiedzi – w tym przypadku zastosowanie tego środka ma na celu wzbudzenie u odbiorcy refleksji, przyciągnięcie jego uwagi poprzez zaangażowanie go w dane zagadnienie. Umożliwia zwiększenie refleksyjności lub dramatyzmu wypowiedzi; 

• kontrastowania wypowiedzi – można go użyć w przypadku, gdy mamy dwie sprzeczne teorie i poprzez pytanie retoryczne chcemy podkreślić różnice między nimi, by ułatwić ich zrozumienie przez odbiorcę; 

• perswazja – stosowane jako chwyt krasomówczy lub manipulacyjny poprzez zadawanie pytań, na które odbiorca zna odpowiedź. Zwiększa to sympatię do osoby prezentującej dane zagadnienie, ułatwia uzyskanie jego aprobaty. 

Czasami pytania retoryczne stwarzają pozory dialogu i zachęcają słuchacza do mimowolnej reakcji, ponieważ czuje się zaproszony do rozmowy. Dlaczego? Ponieważ przestaje być biernym słuchaczem. Często używa się ich na początku tekstu, gdzie służą wprowadzeniu odbiorcy w dane zagadnienie. Ponadto skonstruowane w odpowiedni sposób pytanie retoryczne sugeruje odpowiedź na nie, wymuszając na słuchaczu podążanie z góry określonym tokiem myślowym.

Przykłady pytań retorycznych

Pytanie retoryczne może być wykorzystywane w wielu sytuacjach. Często korzystamy z niego w mowie potocznej, by podtrzymać uwagę rozmówcy i wiąże się z fatyczną funkcją języka: „Jak tak można postąpić?”, „Zaczęło padać, widzisz?”. Ważny jest kontekst i intonacja zadanego pytania, ponieważ zależnie od nich można oczekiwać innej reakcji. Czasem zdradza ono więcej o emocjach odczuwanych przez pytającego, może być też użyte ironicznie lub sarkastycznie: „I jak ja tam dotrę? Wyhoduję skrzydła i polecę?” albo „Odjęło ci mowę?”. Czasem jest używane w celu zmuszenia kogoś do podjęcia konkretnego działania: „A kto posprząta za ciebie?”, „Idziemy już?”.

Pytanie retoryczne jest środkiem stylistycznym chętnie używanym przez pisarzy i poetów. Można je znaleźć w prozie, na przykład u Henryka Sienkiewicza  w „Quo Vadis”, gdzie zawiera się w kwestii: „Quo vadis, Domine?” oraz w „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa: „Któż to ci powiedział, że nie ma już na świecie prawdziwej, wiernej i wiecznej miłości?”. Wykorzystywane jest w tekstach muzycznych i poezji; w zasadzie cały wiersz Wisławy Szymborskiej „Zdumienie” składa się z pytań retorycznych: „Czemu w zanadto jednej osobie? // Tej a nie innej? I co tu robię? (...)”. W znanym  utworze muzycznym O.N.A. „Kiedy powiem sobie dość” pada pytanie: „Czy warto było szaleć tak?”. Innym przykładem może być wiersz Adama Mickiewicza, który w wierszu „Niepewność” (znanym szerokiej publiczności dzięki przełożeniu na poezję śpiewaną przez Marka Grechutę) pisze:„I znowu sobie powtarzam pytanie: Czy to jest przyjaźń? Czy to jest kochanie?”. 

Pytanie retoryczne świetnie się sprawdza również w innych sytuacjach, na przykład podczas tworzenia reklam: „Czy masz już dość bólu pleców?”, „Chcesz zarabiać bez wychodzenia z domu?” oraz reportaży, gdzie często jest jednak wykorzystywany do tworzenia sensacyjnego wydźwięku informacji: „Jak do tego doszło?”, „Czy dało się uniknąć tej tragedii?”. Bywa wykorzystywane w przemowach polityków oraz pracowników innych profesji społecznych, gdzie ważne jest przykucie uwagi słuchacza i ustosunkowanie się do danego zagadnienia: „Co można zrobić, żeby było lepiej?”, „Czyż wszyscy ludzie nie powinni mieć równych praw?”, „Co w takiej sytuacji mógł zrobić ten człowiek?”. Używane jest również jako pytanie filozoficzne lub dotyczące natury moralnej i na ogół przyjmuje formę pytania otwartego: „Jaki jest cel życia człowieka?”, „Czym jest miłość?”. 

Biorąc pod uwagę wszystkie powyższe informacje, okazuje się, że posługiwanie się pytaniami retorycznymi powinno być intuicyjne i przemyślane, zależnie od tego, co chcemy przekazać i jakie emocje wywołać. Może mieć ono wiele zastosowań w tekście lub wypowiedzi. Czyż nie?