Czym są i czemu służą stereotypy w literaturze?

Czym są stereotypy?

Zanim zaczniemy zastanawiać się, jak stereotypy działają kontekście literatury, musimy przybliżyć sobie ich definicję. Mianem stereotypów określa się generalizację, często bazującą na nieprawdziwych przekonaniach, dotyczącą określonych zjawisk lub osób. Ważną cechą stereotypu jest fakt, że stereotypową opinię dzieli określona społeczność. Skąd biorą się stereotypy? Źródła ich powstawania są bardzo różne, jednak najczęściej zalicza się do nich niedostateczną wiedzę i schematyczny sposób porządkowania świata. Stereotypy bywają niestety powodem uprzedzeń, które mogą stać się poważnym utrudnieniem dla kontaktów międzyludzkich i źródłem niepotrzebnych antagonizmów. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że stereotypy wcale nie muszą mieć wyłącznie krytycznego, nieprzychylnego charakteru. Wręcz przeciwnie, w przestrzeni społecznej funkcjonują również stereotypy pochwalne, wskazujące na przekonanie o pożądanych cechach obiektu stereotypowego sposobu myślenia.

Zobacz także: czym jest utwór groteskowy?

Stereotypy w literaturze: przykłady zastosowania

Literatura i stereotypy: co warto wiedzieć na ten temat? Przede wszystkim, należy pamiętać, że tak samo jak w świecie rzeczywistym, jak i w konstrukcji świata literackiego niekiedy pojawiają się utrwalone stereotypy, mniej lub bardziej znane odbiorcom. W jakim charakterze stereotypy są wykorzystywane w dziełach literackich?

Wyśmiewanie schematów myślowych. Bardzo często stereotypy pojawiają się w literaturze wyłącznie w celu ich obalenia i kąśliwego skrytykowania. Autorzy literaccy niekiedy podejmują w swoich dziełach próbę polemizowania z głęboko zakorzenionymi stereotypami, chcąc obalić ewentualne przekonanie czytelnika o ich prawdziwości.

Przedstawianie stereotypowych postaci. To rozwiązanie jest stosowane głównie w celu uproszczenia literackiej konstrukcji świata. Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że bazowanie na stereotypowych bohaterach literackich, przypisywanie im sztampowych cech sprawia, że utwór może nabrać schematycznego, banalnego charakteru. 

Satyryczny wydźwięk opisu. Stereotypowe, utarte schematy często są wykorzystywane w celach humorystycznych, na przykład, dla satyrycznego przedstawienia określonych postaw czy sposobów zachowania. Zastosowanie stereotypów w literaturze może służyć do ich wyśmiewania i walki z utartymi sposobami myślenia.

W literaturze pojawiają się stereotypy o różnym wydźwięku. Mogą one dotyczyć płci, wykonywanego zawodu, narodowości, miejsca zamieszkania, wykształcenia itp. Stereotypowi bohaterowie, wydarzenia czy zachowania w utworach literackich często były również narzędziem odwołującym się do wyobraźni i sposobu myślenia czytelnika, prezentując mu świat przystający do jego wyobrażeń i wewnętrznych przekonań. 

Niektórzy twórcy literaccy wykorzystują stereotypy jako symbol. Konstruując stereotypową postać i odnosząc się do ogólnie znanych schematów nie muszą troszczyć się o długie opisy czy zrozumiałe dla czytelnika wprowadzenie. Dzięki temu zabiegowi zwiększają szansę, że stereotypowo zarysowana postać będzie zinterpretowana przez odbiorcę w pożądany ze strony autora sposób, co w praktyce często stanowi duże uproszczenie w budowaniu świata utworu. 

Zobacz także: jakie są przykłady indywidualizmu w literaturze?

Czy w literaturze polskiej istnieją stereotypy?

Literatura polska, tak samo jak literatura innych krajów, nie jest wolna od stereotypów, które były lub są wykorzystywane przez niektórych autorów w różnych celach, w zależności od indywidualnych potrzeb i charakteru pisanego utworu. Obecnie, z uwagi na coraz większą świadomość społeczną, niechęć do stereotypowego sposobu myślenia i szeroki dostęp do wiedzy, stereotypy na świecie są coraz częściej obalane i stają się przedmiotem szerokiej dyskusji, co widać również w literaturze, w której zdecydowanie chętniej pojawiają się niesztampowe, oryginalne postacie, zaprzeczające schematycznym wyobrażeniom. Zdarza się również, jak już wspomnieliśmy wcześniej, że literatura jest jednym ze sposobów na walkę z utartymi stereotypami. 

Zobacz także: czym jest epikureizm w literaturze?

PODSUMOWUJĄC: stereotypowe postacie, wydarzenia, zjawiska itp. są i były widoczne w literaturze światowej na przestrzeni wieków. Zastosowanie stereotypów może mieć różny charakter i nie zawsze są one wykorzystywane dosłownie, jako sposób na konstruowanie świata w ramach utartych schematów. Często stereotypy są  szansą na podjęcie polemiki z wyrażanymi przy ich udziale poglądami lub wyśmiewanie posługiwania się banalnymi stwierdzeniami.