Na czym polega groteska w literaturze?

Groteska w literaturze: definicja

Motyw groteski w literaturze można określić jako zabieg polegający na zestawieniu w jednym dziele literackim zupełnie do siebie niepasujących, często opozycyjnych elementów, pozwalający na konstruowanie w ten sposób dziwacznych, karykaturalnych światów. Zastanawiając się, co to jest groteska w literaturze, warto zwrócić uwagę na fakt, że bardzo często wykorzystanie groteskowej wizji świata miało służyć zerwaniu z rzeczywistym obrazem świata. Mimo, że w literaturze polskiej groteska zyskała dużą popularność przede wszystkim w XX wieku, sam zabieg wówczas nie był wówczas nowością i stosowano go już w okresie średniowiecza, zwłaszcza w literackich czy malarskich przedstawieniach śmierci, którą wówczas często obrazowano głównie, jako szkielet. 

Jakie są podstawowe cechy groteski? Przede wszystkim – absurdalny, często surrealistyczny, nielogiczny sposób przedstawiania literackiej rzeczywistości. Ponadto, groteska jest często związana również z przesadną, hiperboliczną wizją postaci, zjawisk, zdarzeń itp. Warto również zaznaczyć, że w dziełach groteskowych często pojawiają się nierzeczywiste elementy konstrukcji literackiego świata – na przykład duchy, wampiry itp. 

Zobacz także: jak przedstawiany jest w literaturze polskiej patriotyzm?

Jaką funkcję pełni groteska w literaturze?

Wiesz już, jaka jest definicja groteski, ale na uwagę zasługuje jeszcze jeden fakt – groteska, jako zabieg stylistyczny, nie jest i nie była stosowana wyłącznie w literaturze. Groteskowe elementy widoczne są również w innych dziedzinach sztuki. Dlaczego? Jakie są podstawowe funkcje groteski? Bardzo często groteska ma służyć głównie piętnowaniu, potępianiu konkretnych zjawisk. W wielu przypadkach ma ona również funkcję czysto prześmiewczą. Dzięki zastosowaniu groteski, autor dzieła jest w stanie w sarkastyczny, szyderczy sposób skomentować otaczającą rzeczywistość. Cel groteski może być więc różny, ale w praktyce wykorzystanie tego zabiegu stylistycznego pozwala na uwypuklenie tych części świata, które w jakiś sposób są dla artysty niewygodne, problematyczne lub mają jego zdaniem negatywny wydźwięk. Reasumując: funkcja groteski w literaturze bardzo często sprowadza się do prześmiewczego przedstawienia danego fragmentu tworzonego świata literackiego lub napiętnowania określonych elementów rzeczywistości.

Zobacz także: jaką funkcję pełnią autorytety w literaturze?

Groteska w literaturze: przykłady

Przykłady groteski w literaturze można mnożyć, również na rodzimym podwórku. Często są to tylko groteskowe elementy, ale nie brakuje również dzieł, w których groteska stanowi motyw wiodący. Prawdziwym mistrzem groteski w polskiej literaturze jest Witold Gombrowicz i jego dwie słynne powieści: „Ferdydurke” oraz „Trans-Atlantyk”. W „Ferdydurke” jednym z elementów, który pokazuje, że mamy do czynienia z groteskowym przedstawieniem rzeczywistości jest fakt, że Józio, główny bohater, mimo że od dawna jest dorosły, musi znowu chodzić do szkoły. Groteska „Ferdydurke” jest widoczna również na poziomie warstwy językowej książki. Językową groteskę można zauważyć również w „Trans-Atlantyku”, opowieści o losach mężczyzny, który w roku wybuchu II wojny światowej trafia do Argentyny. Gombrowicz posługuje się nie tylko archaizmami, ale celowo prześmiewczo stylizuje język na język charakterystyczny dla epoki literackiej, jaką był barok. 

Na tym jednak nie koniec! Przykładem zastosowania groteski w polskiej literaturze jest również dramat „Tango”, autorstwa Sławomira Mrożka. W dramacie nie brakuje dziwnych zwrotów akcji, niezrozumiałych z logicznego punktu widzenia. Jako przykład może posłużyć sytuacja, w której jeden z bohaterów, mając zamiar zabić kochanka swojej żony, ostatecznie zaczyna w dobrej atmosferze rozgrywać w jego towarzystwie grę w karty. 

Zobacz także: w jakich utworach można znaleźć przykłady mitologii w literaturze?

Groteskowe zabiegi da się zauważyć także w jednym z najsłynniejszych dzieł Georga Orwella „Folwarku zwierzęcym”, czyli powieści, która w metaforyczny sposób prezentuje rządy totalitarne, stanowiąc ich zawoalowaną krytykę. Władzę na farmie przejmują zwierzęta, początkowo ustalając wspólne zasady. Ostatecznie jednak utopia, o której marzyła zwierzęca społeczność farmy staje się antyutopią. Nadanie zwierzętom cech ludzkich jest fantastycznym przedstawieniem rzeczywistości, co, jak wspomnieliśmy wyżej, stanowi jedną z cech charakterystycznych dla groteski. 

Groteska była ponadto bazą do stworzenia jednej z najsłynniejszych powieści Michaiła Bułhakowa – „Mistrza i Małgorzaty”. Do przedwojennej Moskwy przybywa Woland, czyli szatan we własnej osobie, razem z nieodłączną świtą, co staje się początkiem serii nieprawdopodobnych wydarzeń, tym ciekawszych, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że w ideologii Związku Radzieckiego nie było miejsca na zjawiska nadprzyrodzone. Sceny z Moskwy mieszają się ze scenami z Jerozolimy, w których główną role gra Jeszua Ha-Nocri i Poncjusz Piłat. Cała powieść natomiast jest bardzo ciekawym spojrzeniem na zagadnienia dobra i zła, a groteskowy, prześmiewczy sposób konstruowania rzeczywistości zmusza czytelnia do refleksji. 

Zobacz także: czemu służy przedstawianie emocji w literaturze?

Groteskowy świat został przedstawiony także w świecie powieści Franza Kafki – „Proces”. Aresztowany Józef K. nie wie co jest powodem działania władz. Pomimo aresztowania może prowadzić dotychczasowe życie, dlatego stara się szukać pomocy dostępnymi ścieżkami, co okazuje się  bardzo trudne. Losy Józefa K. to absurdalna, surrealistyczna historia, która doczekała się wielu interpretacji, ale nierzeczywistość i kuriozalność przedstawionych wydarzeń sprawiają, że w książce zdecydowanie można dopatrzeć się groteskowych elementów wizji świata

PODSUMUJMY: co to znaczy utwór groteskowy? Groteska to zabieg stylistyczny, którego celem jest przedstawienie nierealnej, absurdalnej wizji świata poprzez zestawianie ze sobą antagonistycznych elementów rzeczywistości. Funkcją groteski może być wyśmiewanie i piętnowanie określonych zjawisk, tendencji, zachowania czy postaci, bez konieczności uciekania się do bardziej dosłownych środków wyrazu. Popularność groteski w literaturze zintensyfikowała się przede wszystkim w zeszłym stuleciu, również w uwagi na obecne wówczas przemiany społeczne i trudne wydarzenia historyczne. Do czołowych przedstawicieli groteski w literaturze polskiej zalicza się oczywiście Witolda Gombrowicza oraz Tadeusza Mrożka. Elementy groteski widoczne są również w „Procesie” Franza Kafki czy „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa.