Ironia w literaturze. Co to jest i jaką rolę pełni w tekstach literackich?

Co to jest ironia?

Co to właściwie znaczy ironia? Jak ją rozpoznać w zdaniu? Ironia to charakterystyczna wypowiedź/wyrażenie, bazująca na sarkazmie. W przypadku ironii teoretycznie sens zdania miałby wskazywać na pochwałę/pozytywny stosunek, ale znaczenie używanego połączenia wyrazów nie łączy się ze znaczeniem, które ma na myśli osoba mówiąca/pisząca. Często zdanie ironiczne w teorii brzmi, na przykład, jakby miało coś potwierdzać, ale kryjąca się za nim ironia bywa krytyką, wyśmianiem, sarkazmem. Zdania ironiczne są podszyte zjadliwością i kąśliwością. Definicję ironii najlepiej wyjaśnić na konkretnym przykładzie: załóżmy, że pomimo Twoich gorących próśb ktoś zamiast wymarzonej książki, kupił Ci zupełnie inny tytuł. Sarkastyczny komentarz „ta książka na pewno będzie taka ciekawa” można interpretować w tym przypadku jako ironię. 

Po czym poznać ironię? Najłatwiej jest to zrobić rozmawiając z kimś twarzą w twarz. Wówczas łatwo można zauważyć zarówno tembr głosu, jak i mimikę wypowiadającej ironiczne zdanie osoby. To właśnie brak zgodności pomiędzy sposobem wypowiedzi, a jej powierzchownym znaczeniem jest najważniejszym czynnikiem pozwalającym rozpoznać ironię. Wbrew pozorom, znaczenie ironii nie zawsze jest łatwo wyłapać. W przypadku tekstów pisanych zaakcentowanie ironii jest o wiele trudniejsze, dlatego niektórzy twórcy decydują się na określenie wprost danej wypowiedzi, jako wypowiedzi ironicznej.

Zobacz także: Przykłady związków frazeologicznych. Czym są frazeologizmy w literaturze?

Jaką funkcję pełni ironia?

No dobrze, wiesz już, co jest ironia w literaturze i języku codziennym, ale czy potrafisz wymienić jej funkcję? Jaką rolę właściwie pełni ironia? Bardzo często podstawowym celem wykorzystania ironii jest sarkastyczne, prześmiewcze skomentowanie określonego zjawiska, wydarzenia, przedmiotu, zachowania itp. Podstawowym zadaniem ironii może być więc po prostu przemycenie w wypowiedzi mniej lub bardziej dotkliwej uszczypliwości na dany temat, zademonstrowanie niechęci w stosunku do obiektu ironii, wyszydzenie określonych zjawisk itp

Ironia pojawia się powszechnie w dziełach literackich, a stosowanie tego zabiegu ma różne przeznaczenie. Zarówno w języku codziennym, jak również w języku literackim, korzystanie z ironii bywa również dowodem na posiadanie zdrowego stosunku do samego siebie. W takim przypadku mówi się o autoironii, która często jest pożądaną umiejętnością. Podsumowując, ironia w literaturze, podobnie jak w życiu codziennym, może pełnić różną funkcję, uzależnioną od intencji autora wypowiedzi. Najczęściej jednak korzystanie z ironii jest zarezerwowane dla sytuacji, w której dana osoba chce w zawoalowany sposób okazać swój prześmiewczy stosunek. Warto zaznaczyć, że ironia bywa czasami także przedmiotem żartu, pokazując bardziej humorystyczną stronę dialogu lub stosunku do obiektu ironizowania. 

Ironia: przykłady w literaturze

Ironia pojawia się w lekturach szkolnych i jest często wykorzystywanym zabiegiem literackim. Dlaczego? Bardzo często stosuje się ją, na przykład, żeby urealnić język dzieła literackiego. W końcu ironia to integralny element języka codziennego – wiele osób posługuje się nią dość często i jeśli to wynika z usposobienia postaci, ironia pojawia się również w powieściach, nowelach itp. W utworach lirycznych z kolei przeznaczeniem ironii jest w niektórych przypadkach zademonstrowanie dezaprobaty podmiotu lirycznego dla konkretnych postaw, sposobów zachowania czy zjawisk. Ironia bywa również stosowana do zaakcentowania osobowości bohaterów. Chcąc lepiej zrozumieć charakter wykorzystywania ironii w dziełach literackich, warto posłużyć się konkretnymi przykładami. W jakich utworach ironiczne nastawienie jest szczególnie widoczne?

• „Lalka” Bolesława Prusa. „Lalka” to lektura szkolna i jedna z najbardziej znanych w literaturze polskiej powieści, opowiadająca historię Wokulskiego, który dorobiwszy się dużego majątku i pracując jako kupiec zakochuje się w Izabeli Łęckiej, kobiecie o arystokratycznych korzeniach. Rodzina Izabeli nie jest już jednak tak zamożna, jak mogłoby się wydawać oceniając wyłącznie jej status społeczny. „Lalka” pokazują przekrój ówczesnego polskiego społeczeństwa, pokazując zmagania Izabeli z jej niechęcią do zamążpójścia za Wokulskiego, pokazując jednocześnie zarówno warstwę arystokracji, jak również stan kupiecki. W powieści pojawiają się jednak elementy ironiczne, zwłaszcza w części książki, jaką jest „Pamiętnik starego subiekta”, pisany przez Ignacego Rzeckiego, subiekta (ekspedienta, pracownika sklepu), który jest w bardzo bliskich stosunkach ze Stanisławem Wokulskim.
• „Żona modna” Ignacego Krasickiego. Widoczne zabarwienie ironiczne utworu wynika w dużej mierze z jego charakteru – „Żona modna” to satyra, a ironia jest elementem często w satyrach wykorzystywanym. Pan Piotr, jeden z głównych bohaterów satyry, żali się na postawę swojej małżonki, która zafascynowana tym co francuskie, skupia się, jak wskazuje tytuł, na tym co modne. Satyra jest krytyką określonych postaw i sposobów zachowania, dlatego w tym przypadku da się właśnie zauważyć również posługiwanie się narzędziem, jakim jest ironia.
• „Pan Tadeusz” Adam Mickiewicz. Tego utworu nie trzeba chyba przedstawiać nikomu, prawda? Polska epopeja, przedstawiająca życie szlachty oraz podejmująca kwestię walk narodowo – wyzwoleńczych. W tym przypadku ironia często jest nierozerwanie związana z dowcipnym komentowaniem cech niektórych postaci poematu. 

Humorystyczną ironię da się dostrzec także w jednym z najważniejszych dzieł literatury rosyjskiej, czyli słynnej powieści Michaiła Mułhakowa – „Mistrz i Małgorzata”. Humorystyczna ironia jest bardzo wyraźnie widoczna chociażby w pierwszej rozmowie Wolanda z Berliozem i Iwanem Bezdomnym. Ironia, jako zabieg językowy, jest stosowana zresztą nie tylko przez postacie „Mistrza i Małgorzaty”, ale również przez narratora powieści. 

PODSUMUJMY: ironia tak samo często jak w języku codziennym, pojawia się również w dziełach literackich. Dlaczego? W obu przypadkach funkcją ironii może być sarkastyczne, prześmiewcze skomentowanie cudzych wad, zachowania, zjawisk społecznych itp. Ironia bywa często po prostu drobną złośliwością. W tekstach literackich jej funkcją jest również napiętnowanie krytykowanych postaw/wydarzeń w niebezpośredni sposób.