Indywidualizm w literaturze. Na czym polega i w jakich utworach się pojawia?

Definicja indywidualizmu: jak można wyjaśnić to pojęcie?

Co to jest indywidualizm? Jak sama nazwa wskazuje, indywidualizm polega na postrzeganiu jednostki, jako odmiennej, oryginalnej, często nie muszącej postępować zgodnie z ogólnymi zasadami. Indywidualizm w literaturze polegał przede wszystkim na tworzeniu bohaterów przekonanych o własnej wybitności. Literaccy indywidualiści w wielu przypadkach byli zdania, że ich przeznaczeniem jest dokonywanie wielkich czynów. Analizując co to znaczy indywidualizm, warto jednak zwrócić uwagę na to, że indywidualizm literacki mógł polegać również na inności bohatera, jego niezrozumieniu przez otoczenie, często skutkujące odrzuceniem. Innymi słowy: indywidualizm w utworach literackich może przybierać różne formy, ale jego cechą charakterystyczną jest kładzenie nacisku na jednostkę, pojedynczego bohatera, na którego losach i przeżyciach wewnętrznych skupia się autor. 

Zobacz także: jakie są podstawowe przykłady mitologii w literaturze?

Przykłady indywidualizmu w literaturze

Indywidualizm to popularny motyw literacki, wykorzystywany już w starożytności. Sposób przedstawiania indywidualistów różni się, w zależności od konstrukcji postaci i tematyki utworu, jednak w literaturze światowej z powodzeniem można mnożyć ciekawe przykłady indywidualizmu, które na stałe zapisały się w kanonie czytelniczym. W jakich utworach znajdziesz indywidualistów?

„Zbrodnia i kara” Fiodor Dostojewski. Jedna z najważniejszych powieści rosyjskich, której główny bohater jest indywidualistą, mającym o sobie bardzo wysokie mniemanie. We własnych oczach Raskolnikow jest inteligentną i wybitną osobowością, co ostatecznie doprowadza go do popełnienia straszliwej zbrodni – morderstwa. Raskolnikow zabijając starą lichwiarkę zrobił to nie tylko z pobudek czysto ekonomicznych, chociaż oczywiście potrzebował środków na kontynuowanie nauki, ale również dlatego, że chciał sprawdzić, czy będzie w stanie odrzucić ogólnie przyjęte zasady moralne. Po morderstwie Raskolnikow wpada w trudny psychicznie stan, gorączkuje, aż w końcu decyduje się przyznać do winy i w związku z tym zostaje zesłany na Syberię. 

„Mistrz i Małgorzata” Michaił Bułhakow. W tej powieści czytelnik może znaleźć całą plejadę indywidualistów, w tym, tytułowego Mistrza, autora książki o Poncjuszu Piłacie i Jeszule Ha-Nocri. Mistrz, po negatywnym odbiorze dzieła swojego życia przez krytykę literacką, trafia do zakładu psychiatrycznego. W tym przypadku mamy do czynienia z indywidualistą odrzuconym i niezrozumiałym przez otoczenie. Indywidualistą jest również Woland – szatan, jedna z najbardziej nietuzinkowych postaci powieści, która nie odpowiada klasycznemu wyobrażeniu diabła, zarówno pod względem wyglądu, jak i zachowania. 

„Cierpienia młodego Wertera” Johann Wolfgang von Goethe. Powieść Goethego szybko stała się jednym ze sztandarów światowego romantyzmu. Tytułowy bohater – Werter to młody indywidualista, który miał trudność ze znalezieniem swojego miejsca w świecie i czuł się wyobcowany. Jednocześnie, w powieści widać motyw idealizmu – Werter idealizuje postać Lotty, kobiety, w której się zakochał. Nieszczęśliwa miłość ostatecznie doprowadza go do samobójstwa. 

Indywidualizm w literaturze polskiej

Motyw indywidualizmu jest wyraźnie widoczny również w literaturze polskiej, zwłaszcza w utworach związanych z tematyką walk narodowo – wyzwoleńczych. Indywidualistą jest jedna z głównych postaci powieści „Lalka” Bolesława Prusa – Stanisław Wokulski. Przedsiębiorczy mężczyzna, który dorobił się bardzo dużego majątku, zakochuje się w młodej arystokratce - Izabeli. Wokulski był romantykiem, ale mimo tego, że stał się zamożnym człowiekiem, nie czuł przynależności do żadnej z grup społecznych. Dla arystokracji nie miał właściwych korzeni, natomiast dla warstwy kupieckiej jest przede wszystkim niebezpiecznym konkurentem. 

Motyw indywidualizmu da się zauważyć również w „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza. Postacią, która zdecydowanie ma cechy wskazujące na indywidualizm jest Bohun, porywczy, ale jednocześnie odważny Kozak, który dla kochanej kobiety jest w stanie zaryzykować wszystko, nawet zrezygnować ze sławy na polu bitwy. Postać Bohuna wymyka się jednoznacznej ocenie. Młody watażka ma na swoim koncie straszne czyny, ale jednocześnie często wzbudza współczucie czytelnika.

Czołowi przedstawiciele indywidualizmu

Indywidualizm jest charakterystycznym motywem dla literatury romantycznej. Dlaczego? To właśnie w okresie romantyzmu twórcy zaczęli duży nacisk kłaść na przedstawianie jednostkowych bohaterów, również w kontekście ich przeżyć wewnętrznych. Bohaterowie romantyczni zazwyczaj byli bardzo dużymi indywidualnościami, gotowymi na wielkie czyny i przekraczanie granic, głównie w walce o miłość lub wolność ojczyzny. Patriotyzm w polskiej literaturze to motyw charakterystyczny dla pisarzy romantycznych. „Kordian” – dramat Juliusza Słowackiego, bardzo dobrze wpisuje się w romantyczne tendencje. Tytułowy bohater to romantyk, który chce walczyć o wolność ojczyzny, ale jednocześnie nie jest wolny od wewnętrznej walki. Kordiana charakteryzuje rozdarcie i brak poczucia przynależności. Mimo, że ostatecznie podejmuje walkę o ojczyznę i angażuje się w spisek, którego celem jest car Mikołaj I, ostatecznie nie jest w stanie go zabić.

Bohaterem romantycznym jest również Konrad – bohater dramatów „Dziady” Adama Mickiewicza. Konrad (Gustaw) to postać przekonana o własnej wybitności i niezwykłości, czemu daje wyraz w część III „Dziadów”, w swoim monologu określanym, jako „Wielka improwizacja”, w którym bohater wadzi się z Bogiem. Indywidualistą można określić także Giaura – główną postać powieści Georga Byrona o tym samym tytule. Giaur postanawia zemścić się na mężczyźnie, który zabił jego ukochaną. Główny bohater powieści, co jest typowe dla bohaterów romantycznych, nie potrafi znaleźć swojego miejsca w świecie. Jest wyizolowany i niezrozumiany oraz gotowy na ogromne poświęcenia. Poza Adamem Mickiewiczem czy Juliuszem Słowackim, do czołowych przedstawicieli indywidualizmu romantycznego w literaturze polskiej zalicza się również Cypriana Kamila Norwida. 

PODSUMUJMY: indywidualizm, mimo że pojawiał się w utworach z różnych epok literackich, najbardziej charakterystyczny jest dla romantyzmu, kiedy wyklarował się nowy typ bohatera – jednostki targanej wewnętrznymi emocjami, która jest gotowa na ogromne poświęcenia i kieruje się przede wszystkim uczuciami. Bohaterowie romantyczni często podejmowali walkę o wolność ojczyzny oraz byli nieszczęśliwe zakochani. Indywidualizm, jako motyw literacki, w wielu przypadkach zakładał konstruowanie postaci przekonanych o własnej wybitności i wyjątkowości, takich jak Raskolnikow, główny bohater „Zbrodni i kary” czy Konrad z „Dziadów” Adama Mickiewicza. Dal indywidualizmu charakterystyczne było przedstawianie emocji w literaturze. Twórcy wykorzystując ten motyw bardzo wiele miejsca poświęcali wewnętrznym przeżyciom postaci literackich.