Motyw snu w literaturze. Jak jest realizowany i w jakich utworach się pojawia?

Motyw snu i jego podstawowe funkcje

Motyw snu w sztuce i literaturze jest realizowany na wiele różnych sposobów i równie popularny co motyw arkadii, miłości, zemsty, domu rodzinnego, motyw samotności czy topos wewnętrznej przemiany głównego bohatera. Warto zaznaczyć, że motyw snu da się spotkać zarówno w książkach zaliczanych do kategorii, którą jest literatura obyczajowa, jak również w powieściach i opowiadaniach literatury pięknej. Trzeba jednak zaznaczyć, że motyw snu w literaturze różnych epok odgrywał wiele odmiennych funkcji. Jakich?

Bardzo często sen był przedstawiany jako sposób na kontakt z zaświatami. W czasie snu główni bohaterowie doznawali różnego rodzaju wizji, ich sny niekiedy były prorocze i w związku z tym wpływały na fabułę i zachowania postaci literackich. Analizując motyw snu i jego funkcje w literaturze warto skupić się przede wszystkim na mitologii greckiej – w mitach starożytnych Greków wyraźnie widoczna jest rola proroctw, które zwykle pojawiały się właśnie w marzeniach sennych, o czym więcej napiszemy za chwilę.

Sen był i jest przez wielu twórców literackich traktowany również, jako moment, w którym stykają się ze sobą dwa światy: rzeczywisty i nadprzyrodzony, dlatego w wielu przypadkach sen traktowano, jako szczególny czas, w którym człowiek jest wystawiony na działanie sił nadnaturalnych. Reasumując, motyw snu w utworach literackich niekiedy stanowił pewnego rodzaju „pretekst” do przemycenia niematerialnych elementów fabuły.

Nieco inaczej sytuacja ma się w przypadku powieści onirycznych. Oniryzm oznaczał, że fabuła danego utworu była prezentowania w postaci marzeń sennych. Wiązało się to więc z brakiem związków przyczynowo-skutkowych, fantastycznymi rozwiązaniami i postaciami, elementami groteskowymi i niestosowaniem się do zasady prawdopodobieństwa. Innymi słowy – w powieści onirycznej autor mógł w zasadzie dowolnie prowadzić akcję opisywanej historii. Nie oznaczało to jednak, że bohaterowie śnili. Jedną z najbardziej znanych powieści zaliczanych do grona onirycznych jest słynny „Proces” Franza Kafki – autor opowiada o Józefie K., który zostaje aresztowany, ale nie wie za co. 

Popularność motywu snu jest zresztą ściśle związana z tym, jak my sami podchodzimy do marzeń sennych. Część osób uważa je wyłącznie za wytwór wyobraźni, echo codziennych myśli i wydarzeń, ale istnieje spora grupa ludzi, którzy snom przypisują konkretne znaczenia i wierzą, że to co nam się śni można interpretować w określony sposób, na przykład, przy pomocy senników. 

Motyw snu w biblii

Motyw snu w biblii pojawia się bardzo często. W jakich charakterze? Przede wszystkim jako sposób kontaktowania się biblijnych postaci z Bogiem i jego wysłannikami. Przykład? Sen św. Józefa, który podejmuje decyzję o oddaleniu Maryi, ponieważ ta jest brzemienna. Anioł, śniąc się Józefowi, mówi, żeby ten nie bał się, ponieważ dziecko w jej łonie jest darem Ducha Świętego. Za drugim razem anioł nakazał Józefowi uciekać z Jezusem i Maryją do Egiptu, przestrzegając go przed zamiarami Heroda, natomiast trzeci sen informował go o tym, że święta rodzina może już powrócić, ponieważ niebezpieczeństwo minęło. Podsumowując, Bóg za pośrednictwem snu w biblii najczęściej przekazuje ważne informacje lub ostrzega śniących.  

Motyw snu w literaturze: przykłady

Motyw snu i marzeń sennych pojawia się, jak wspomnieliśmy już wcześniej, również w mitologii greckiej, zwykle, jako proroctwo. Parys, którego związek z Heleną, żoną króla Sparty, doprowadził do wojny trojańskiej, został przez rodziców oddany pasterzowi, który miał zostawić dziecko w górach. Matka Parysa, przed jego narodzinami, miała bowiem sen, że urodziła kawałek drewna, który płonął, a od jego ognia zajęła się cała Troja, co zostało zinterpretowane, jako przyszła zagłada miasta.

Motyw snu jest bardzo mocno zaakcentowany również w „Dziadach” Adama Mickiewicza. Sny i wizje pojawiają się w „Dziadach” kilkukrotnie, pokazując co bohaterowie dramatu skrywają w swoich wnętrzach. Szczególnie znaczący jest sen Konrada, który przebywa w carskim więzieniu. W czasie snu Konrad nie tylko dowiaduje się, że ostatecznie odzyska wolność, ale jego osoba jest przedmiotem walki pomiędzy siłami dobra i zła. Generalnie motyw snu bardzo często pojawiał się w utworach romantycznych jako uzupełnienie właściwej fabuły, prezentując wewnętrzne przeżycia, pragnienia i emocje bohaterów. 

„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego to kolejny przykład występowania motywu snu w literaturze. Ta najsłynniejsza powieść psychologiczna Dostojewskiego skupia się przede wszystkim na tym, jak młody Raskolnikow planował swoją zbrodnię, czyli zabicie lichwiarki i jakie emocje towarzyszyły mu przed i po dokonaniu tego czynu. Uczucia i wewnętrzne przeżycia bohatera mają dla Dostojewskiego podstawowe znaczenie, a sny posłużyły mu, żeby jeszcze lepiej oddać stan psychiczny, w którym znalazł się Raskolnikow. Sny Raskolnikowa to reminiscencje jego dzieciństwa i koszmary. Główny bohater powieści silnie odreagowuje popełnioną zbrodnię, traci przytomność, miewa gorączkę, a sny jeszcze lepiej oddają jego trudny stan psychiczny. 

„Zbrodnia i kara” jest także powieścią, w której wykorzystano motyw śmierci. W literaturze i sztuce sen zresztą często jest utożsamiany ze stanem podobnym śmierci. Jako ciekawostkę warto dodać, że sen mylony ze śmiercią to tak zwany motyw wędrowny (motyw regularnie pojawiający się w utworach z różnych okresów literackich), który często wykorzystuje się w baśniach, na przykład w bajce o królewnie Śnieżce. 

Motyw snu w tekstach kultury – podsumowanie

Motyw snu pojawia się w tekstach kultury już od czasów antycznych. Można go znaleźć nie tylko w mitach greckich, ale również w biblii. Szczególną popularnością cieszył się również w okresie romantyzmu, kiedy twórcy bardzo duży nacisk kładli na świat wewnętrznych przeżyć bohaterów, które często były przedstawiane w postaci snów. Poza tym, epoka romantyzmu to także zainteresowanie sprawami nadnaturalnymi – duchami, zjawami itp., także tymi pojawiającymi się w marzeniach sennych. Motyw snu można znaleźć też w książkach, którymi są lektury szkolne – „Dziadach” Adama Mickiewicza i „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego.