Motyw śmierci w literaturze. Co warto wiedzieć na ten temat?

Jak przedstawia się śmierć w literaturze?

Obraz śmierci w literaturze w dużej mierze zależał od tego, w jakiej epoce był wykorzystywany. Śmierć w średniowieczu była jednym z najczęściej poruszanych wątków, z uwagi na zainteresowanie ówczesnych twórców tematyką religijną. Śmierć w okresie średniowiecza najczęściej przybierała postać kościotrupa i była przedstawiana, jako sprawiedliwa: przed śmiercią każdy miał być równy. Popularny motyw stanowiła także rycerska śmierć na polu chwały. 

Wizerunek śmierci w literaturze romantyzmu często przedstawiano natomiast jako sposób ucieczki od nieszczęśliwej miłości lub niezrozumienia ze strony świata. Poza tym, bohaterowie romantyczny niejednokrotnie ginęli również w walkach o wolność ojczyzny. W literaturze współczesnej śmierć jest nierozerwalnie związana z wydarzeniami historycznymi, zwłaszcza II wojną światową: śmierć na froncie lub obozach zagłady to często przedstawiany motyw. 

Obecnie motyw śmierci w literaturze powszechnie pojawia się w powieściach kryminalnych, w których jest zwykle jedną z głównych osi fabuły – bohaterowie historii muszą, na przykład, rozwikłać zagadkę tajemniczego morderstwa. 

Zobacz także: taniec – motyw w literaturze. W jakich dziełach się pojawia?

Jakie są podstawowe funkcje motywu śmierci w literaturze?

Funkcje śmierci w literaturze są bardzo różne i poza zwyczajnym wprowadzeniem elementu zaskoczenia lub tajemnicy do opisywanej historii, motyw może służyć również przedstawieniu cierpienia po śmierci bliskiej osoby („Treny” Jana Kochanowskiego) lub przypomnieniu, że wszyscy jesteśmy śmiertelni, co powinno skłonić do refleksji nad własnym życiem. W ten sposób motyw śmierci był wykorzystywany w literaturze średniowiecza. Średniowieczne pieśni rycerskie, chwaląc śmierć rycerza na polu bitwy, gloryfikowały natomiast określone postawy i zachowania. W powieściach grozy śmierć, często makabryczna, ma z kolei za zadanie przede wszystkim wzbudzać strach i przerażenie czytelnika. 

Motyw śmierci w literaturze różnych epok

Obrazy śmierci w literaturze są w dużej mierze uzależnione od charakterystyki określonych epok i ówczesnych norm społecznych lub poglądów. W literaturze starożytnej śmierć widoczna jest, między innymi, w mitach greckich, w których często miała ona postać kary za określone występki. W Biblii śmierć jest przedstawiana na wiele różnych sposobów: zabójstwo Abla przez Kaina, śmierć Jezusa Chrystusa na krzyżu, śmierć świętego Jana Chrzciciela, wskrzeszenie Łazarza itp. Motyw śmierci ma więc różny wydźwięk, w zależności od tego, jakiej biblijnej historii dotyczy.

Okres średniowiecza to czas wzmożonego zainteresowania śmiercią z uwagi na powszechne poruszanie wątków związanych z wiarą w Boga. Wśród przykładów wykorzystania motywu śmierci należy wymienić, między innymi, dialog „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, nieznanego autorstwa. W dialogu wykorzystano charakterystyczny dla tej epoki literackiej motyw danse macabre, czyli swoistego „tańca śmierci”, w którym biorą udział przedstawiciele wszystkich ówczesnych warstw społecznych. 

Motyw śmierci w renesansie w przypadku literatury polskiej najbardziej znany jest ze zbioru trenów Jana Kochanowskiego, czyli krótkich utworów żałobnych poświęconych zmarłej córeczce poety. W „Trenach” Kochanowski uzewnętrznia swój żal po stracie dziecka. W okresie renesansu (odrodzenia), śmierć nie była już tak popularnym motywem, jak w epoce średniowiecza, mimo to nadal pojawiała się w utworach ówczesnych twórców, jako nieodłączny element ludzkiego życia.

Barok z kolei oznaczał z kolei powrót zainteresowania, jakie budził motyw vanitas (marność), oznaczający przemijanie. Jego obecność wyraźnie zaznacza się w poezji jednego z najwybitniejszych polskich twórców tego okresu – Mikołaja Sępa Sarzyńskiego. Ukazanie kruchości, przemijania i nietrwałości ludzkiego życia oraz dóbr doczesnych miało skłonić odbiorcę do głębszej refleksji na temat jego egzystencji.

W oświeceniu tematyka śmierci była podejmowana przede wszystkim z punktu widzenia biologii – w tym czasie człowiek zwrócił się w stronę nauki, natomiast w romantyzmie motyw śmierci często służył do zaprezentowania wyobcowania jednostki i jej indywidualizmu. Romantyczni bohaterowie ginęli śmiercią samobójczą z powodu nieszczęśliwej miłości lub w walce o wolność ojczyzny. Pozytywizm, realizując założenia „pracy u podstaw”, śmierć przedstawiał, na przykład, jako wyraz najwyższego poświęcenia w walce o własne ideały. Widoczne jest to szczególnie w noweli Stefana Żeromskiego, „Siłaczka”, w której czytelnik poznaje losy wiejskiej nauczycielki – Stanisławy Bozowskiej, która chcąc nieść kaganek oświaty najbiedniejszym warstwom społecznym, zapłaciła największą cenę.

Zobacz także: miłość w lekturach – w jakich książkach pojawia się ten motyw?

Motyw śmierci w literaturze współczesnej

Motyw śmierci w literaturze współczesnej I połowy XX wieku w dużej mierze skupia się na działaniach zbrojnych związanych z I i II wojną światową. Śmierć pojawia się więc w wielu utworach opisujących polską rzeczywistość pod okupacją nazistowską, takich jak: „Kamienie na szaniec” Aleksandra Kamińskiego czy opowiadania Tadeusza Borowskiego. Motyw śmierci jest zauważalny również w poezji pokolenia Kolumbów, zwłaszcza w wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego („Niebo złote ci otworze”, „Elegia o…[chłopcu polskim]). 

Obecnie, śmierć pojawia się zarówno, jako zaskakujący element fabuły, na przykład w powieściach kryminalnych czy horrorach, jak również, jako motyw, który ma skłonić czytelnika do myślenia, ukazać ból po stracie bliskiej osoby lub oswoić tę tematykę, która dla wielu osób nadal jest przerażająca. Śmierć przedstawiana jest również w książeczkach dla dzieci, wyjaśniających to trudne wydarzenie i ułatwiających maluchom uporanie się z natłokiem pojawiających się wówczas uczuć.