Alegoria w literaturze. Co warto wiedzieć na ten temat?

Co to jest i jaką funkcję pełni alegoria w literaturze?

Co to jest alegoria w literaturze? Można zaryzykować stwierdzenie, że alegoria ma charakter pewnego rodzaju symbolu, ale jednocześnie nie jest symbolem w tradycyjnym znaczeniu. Definicja alegorii w literaturze duży nacisk kładzie na jej metaforyczność. Alegoria jest przenośnią – jej rolę może pełnić konkretny bohater literacki, przedmiot itp. W takim razie, jaką właściwie funkcję w literaturze odgrywa alegoria? Rolą alegorii jest możliwie jak najbardziej zrozumiałe, obrazowe przedstawienie określonej wizji/idei/poglądu itp. Warto określić, że cechą charakterystyczną alegorii jest fakt, że alegoria zawsze oznacza to samo. Niezależnie od tego, w jakim dziele literackim będzie wykorzystywana, odbiorca łatwo ją zinterpretuje, bez konieczności posiadania specjalistycznej wiedzy literackiej. 

Przykład? Lis, jako zwierzę, zawsze jest kojarzony z konkretnymi cechami charakteru – przebiegłością, sprytem i chytrością. Jednorożec może być natomiast alegorią niewinności i dziewictwa. Róża bywa alegorią miłości, a pelikan jest alegorią Jezusa Chrystusa. Pelikan karmiący własną krwią młode był popularną alegorią Chrystusa w okresie średniowiecza – można go interpretować, jako ofiarę, którą Jezus Chrystus złożył za grzechy ludzkości.

Reasumując: alegorię łatwo można pomylić z innym środkiem wyrazu, jakim jest symbol, ale w praktyce należy pamiętać, że to dwa zupełnie odmienne pojęcia. Alegoria musi mieć jedno, łatwo rozpoznawalne znaczenie, utrwalone w świadomości czytelników. W przypadku alegorii nie ma miejsca na dowolność interpretacji. Zupełnie inaczej dzieje się w kontekście symbolu, który często można odczytywać w kilku kontekstach. Interpretacja symbolu bywa także uzależniona od konkretnego utworu literackiego, w którym się on pojawia. Właśnie dlatego zastosowanie w literaturze odpowiednio dobranej alegorii może okazać się bardzo pomocne w wyrażaniu myśli i przekonań. Zamiast długich opisów, wystarczy zastosować zrozumiałą dla czytelnika alegorię. 

Alegoria: przykłady w literaturze

Alegoria jest bardzo przydatna nie tylko, jako jedyny element alegoryczny dzieła, upraszczający wyłuszczenie konkretnych poglądów/znaczeń itp. Wykorzystanie alegorii jest również charakterystyczne dla utworów w całości alegorycznych. Jako sztandarowy przykład alegorii w literaturze można podać słynne bajki Ignacego Krasickiego, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia. W bajkach Krasickiego zwierzęta są obdarzone ludzkimi cechami – list jest chytry, jagnię łagodne i bezbronne a mrówki pracowite. Te cechy zwykle w Polsce przypisujemy wymienionym zwierzętom, co ułatwia zrozumienie przekazu płynącego z bajki oraz jej morału. Czytając bajki Krasickiego, odbiorca, znając alegoryczne znaczenie przedstawionych zwierząt, nie powinien mieć żadnego problemu z ich prawidłową interpretacją. 

Innym znanym w polskiej literaturze utworem, w którym czytelnik może znaleźć łatwo rozpoznawalną alegorie jest dramat Stanisława Wyspiańskiego – „Wesele”. W prawdzie „Wesele” jest przede wszystkim dramatem symbolicznym (czyli, jak sama nazwa wskazuje, bazującym na zastosowaniu dużej liczby symboli), a jak już wcześniej wspomnieliśmy, symbol i alegoria nie są pojęciami tożsamymi, jednak w swoim utworze Wyspiański umieścił również złotą podkowę, którą zgubił Wernyhora, a podkowę w polskiej kulturze jednoznacznie można zinterpretować, jako alegorię szczęścia. Generalnie „Wesele” to dobry przykład tego, jak odróżnić alegorię od symbolu. Podkowa, jako alegoria jest czytelnie zrozumiała. Z kolei, obecny w „Weselu” taniec chocholi to symbol, który można interpretować, jako bezczynność, odrętwiałość polskiego narodu. Podkowę, jako alegorię szczęścia jest w stanie z łatwością rozpoznać każdy czytelnik, niezależnie od tego, w jakim utworze literackim się pojawi. Taniec chocholi natomiast wprowadził Wyspiański i jest on symbolem nierozerwalnie związanym z „Weselem” – trzeba znać cały dramat i jego wydźwięk, żeby prawidłowo go zrozumieć. 

Bardzo często alegoria jest personifikacją, czyli przedstawianiem przedmiotów lub innych elementów fabuły, w charakterze człowieka. Co to oznacza w praktyce? Jako przykład personifikacji można przedstawić śmierć, która w utworach literackich często występuje w formie ludzkiego szkieletu. Personifikacją śmierci bywa także zakapturzona postać, która zazwyczaj jest przedstawiana z atrybutem w postaci charakterystycznej kosy. Zarówno kosa, jak i szkielet to łatwo zrozumiałe alegorie, które od razu kojarzą się ze śmiercią. Alegoria śmierci, jako szkieletu była powszechnie wykorzystywana zwłaszcza w epoce średniowiecza, kiedy z uwagi na zainteresowanie religią, bardzo duży nacisk kładziono również na doczesność ziemskiego życia. 

Charakterystycznym motywem średniowiecza był „taniec śmierci” – danse macabre, przedstawiany, jako taniec kościotrupów z ludźmi różnych stanów. Tym sposobem średniowieczni twórcy pokazywali, że niezależnie od zasobności portfela, każdy kiedyś umrze. Człowiek, niezależnie od stanu, który reprezentuje, jest równy wobec śmierci. Personifikacja śmierci w jednym z najbardziej znanych utworów okresu średniowiecza – dialogu „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” miała natomiast postać rozkładających się kobiecych zwłok, które również stanowią bardzo sugestywną alegorię. 
Zobacz także: Na czym polega impresjonizm w literaturze?

PODSUMUJMY: alegoria to środek pozwalający na metaforyczne przedstawienie przedmiotu, idei, poglądu itp. Tym co odróżnia alegorię od symbolu jest jej prosta, niepozostawiająca jakichkolwiek wątpliwości interpretacja. Osioł zawsze jest alegorią upartości, natomiast kościotrup natychmiast rodzi skojarzenie ze śmiercią. Symbole natomiast mogą być inaczej interpretowane w zależności od dzieła literackiego, którego są częścią. Rolą alegorii w literaturze jest więc „przemycenie” ukrytych znaczeń i ich obrazowe przedstawienie, niewymagające od autora długich opisów czy wyjaśnień. Alegoria umożliwia więc specyficzną konstrukcję utworów, które mogą być alegoryczne w całości, jak bajki Ignacego Krasickiego.