Motyw miasta w literaturze. Jak miasto jest przedstawiane w najsłynniejszych powieściach?

Motyw miasta w tekstach kultury: jak jest przedstawiany?

Topos miasta, podobnie jak motyw domu, ma bardzo wielowątkowy charakter. Sposób prezentowania obrazu miasta w literaturze jest ściśle uzależniony od charakteru analizowanej powieści. Literatura obyczajowa bardzo często wykorzystuje motyw miasta rodzinnego, do którego bohaterowie powracają po latach, żeby uporać się z wydarzeniami z przeszłości lub, na przykład, odgrzać dawne uczucia. Motyw miasta w tekstach kultury może mieć również znaczenie stricte historyczne, pokazując jego powojenny obraz, jak ma to miejsce, na przykład, w jednej z najsłynniejszych powieści z Warszawą w tle – „Złym” Leopolda Tyrmanda. Obraz miasta w kulturze ma także często znaczenie dydaktyczne lub stanowi opis realiów, w jakich przyszło żyć opisywanym postaciom. Reasumując: miasto w literaturze niejedno ma imię i może być przedstawione na wiele różnych sposób, w zależności od treści i głównych wątków zawartych w powieści oraz konkretnej epoki literackiej. 

Funkcje miasta w literaturze

Obraz miasta w tekstach kultury ma swoje określone zadania. Bardzo często miasto było utożsamiane ze wszystkim co złe, zwłaszcza w utworach, które stanowiły pochwałę życia wiejskiego, w zgodzie z naturalnym rytmem przyrody. Na tym jednak nie koniec! Motyw miasta w sztuce miał również funkcję „wyzwoliciela” – wielu bohaterów literackich po przeprowadzce do konkretnej metropolii zmieniało swoje życie i rozwijało skrzydła. W kontrze, opis miasta w literaturze w niektórych przypadkach także wspominał o tym, że środowisko miejskie miało zgubny wpływ na postacie przedstawiane w konkretnych powieściach, sprowadzając je na złą drogę. Z reguły jednak, jak wspomnieliśmy już wyżej, motywy miasta w literaturze były wykorzystywane jako okoliczności towarzyszące perypetiom bohaterów, bazując na realistycznych przedstawieniach epoki. Literacki obraz miasta często miał też bardzo naturalistyczny charakter, pokazując biedę i nędzne warunki życia mieszkańców.

Obraz miasta w literaturze: 8 ciekawych przykładów

Wizja miasta w literaturze to często wykorzystywany topos. Dlaczego? Od czasów epoki przemysłowej to właśnie miasta stały się ośrodkiem rozwoju społecznego. W państwach rozwiniętych mieszka w nich zdecydowana większość obywateli, dlatego nie można się dziwić, że metropolie miejskie stanowią często poruszany przez literatów temat. W jakich utworach miasto gra szczególną rolę? Które obrazy miasta w literaturze zasługują na uwagę?

„Zły” Leopold Tyrmand. Omawiając motyw miasta w utworach literackich nie sposób nie wspomnieć o tej powieści, w której rolę główną zagrała powojenna, podnosząca się z gruzów Warszawa. Powieść Tyrmanda to niesamowita podróż w głąb stolicy lat 50., opisująca nie tylko obraz ówczesnej Warszawy, która dopiero zaczynała wracać do normalnego życia, ale również tkankę społeczną miasta. Książka jest brawurową opowieścią, będącą mieszaniną wątków społecznych i kryminalnych, która wciąga i intryguje. Idealna powieść dla osób, które chcą lepiej poznać zniszczoną Warszawę i życie mieszkańców miasta. Innymi słowy, w „Złym” miasto jawi się także jako bohater literacki. 

„Mistrz i Małgorzata” Michał Bułhakow. Kolejnym przykładem obrazu miasta jako tematu tekstów kultury jest Moskwa odmalowana w „Mistrzu i Małgorzacie”. Akcja powieści rozgrywa się w przedwojennej Moskwie, którą odwiedza nie kto inny, jak sam Szatan ze swoją świtą, który chce wydać tradycyjny wiosenny bal. Historia zaczyna się na Patriarszych Prudach, moskiewskim skwerze, gdzie spotykają się Berlioz i Iwan Bezdomny. Później, w toku powieści, czytelnik ma szansę poznać wiele innych punktów na mapie Moskwy, gdzieniegdzie okraszonych opisem życia ówczesnych moskwian we współdzielonych mieszkaniach lub uprzywilejowanych członków Massolitu. 

„Pamiętnik z powstania warszawskiego” Miron Białoszewski. Motyw miasta w literaturze i sztuce bardzo często, jak już wiesz, pokazywał ważne dla aglomeracji przemiany i wydarzenia historyczne. „Pamiętnik z powstania warszawskiego” to poruszający utwór Mirona Białoszewskiego, który pokazuje obraz Warszawy w czasie powstania przeciwko okupacji nazistowkiej, które wybuchło w mieście 1 sierpnia 1944 roku. Rozgrywająca się wówczas walka i związane z nią konsekwencje są widziane z perspektywy osoby cywilnej, która musi walczyć o przetrwanie w bombardowanym mieście. Książka, której absolutnie nie mogą ominąć osoby zainteresowane historią powstania warszawskiego pokazaną z bardzo ludzkiej strony. 

„Ziemia obiecana” Stefan Żeromski. Szukając obrazu miasta w literaturze pozytywizmu, koniecznie należy sięgnąć po jedną z najbardziej znanych powieści w dorobku Żeromskiego. „Ziemia obiecana” to opowieść o końcu dziewiętnastego stulecia i ówczesnej Łodzi – mieście wielokulturowym, w którym stykały się różne narodowości. W tym okresie Łódź charakteryzował bardzo intensywny rozwój przemysłowy, dlatego trójka głównych bohaterów postanawia wybudować razem fabrykę, która w zamierzeniu ma im zapewnić powodzenie finansowe. Żeromski mistrzowsko odmalowuje obraz miasta i dziewiętnastowiecznych zależności społecznych, jednocześnie opisując mechanizmy kapitalizmu. 

„Quo vadis” Henryk Sienkiewicz. Miasto i jego mieszkańcy w literaturze są przedstawiani na różne sposoby. W przypadku „Quo vadis”, jednego z najsłynniejszych utwór Henryka Sienkiewicza, kluczowe znaczenie ma perspektywa historyczna. Rzym jest wówczas pod władaniem Nerona. Miasto cechowały ogromne nierówności społeczne – bieda plebejuszy kontrastowała z bogactwem warstwy patrycjuszów. Pożar Rzymu (który był notabene faktem) pogorszył sytuację materialną najbiedniejszych, w związku z czym, w mieście zapanował chaos. Neron, chcąc uspokoić napięcie społeczne, decyduje się na zorganizowanie igrzysk. „Quo vadis”, operując kontrastami, w bardzo ciekawy sposób pokazuje obraz starożytnego Wiecznego Miasta. 

„Zbrodnia i kara” Fiodor Dostojewski. „Zbrodnia i kara” to nie tylko interesująca powieść psychologiczna, będąca spojrzeniem na konsekwencje, które niesie za sobą zbrodnia, ale również doskonały obraz miasta. W literaturę i sztuce miasto może być przedstawiane na wiele różnych sposobów – o tym już wspominaliśmy. W przypadku powieści Fiodora Dostojewskiego akcja została umieszczona w dziewiętnastowiecznym Petersburgu. Książka w naturalistyczny pokazuje realia życia mieszkańców miasta, którzy często musieli na co dzień zmagać się z biedą. Petersburg jest niebezpieczny, a na ulicach pojawiają się prostytutki, w tym Sonia, jedna z bohaterek powieści, która chce w ten sposób poprawić materialny byt swojej rodziny. Petersburg jawi się więc w dużej mierze jako miasto nędzarzy i osób pozbawionych perspektyw życiowych. Warto dodać, że „Zbrodnia i kara” należy do kanonu, jakim są lektury szkolne. 

„Król” i „Królestwo” Szczepan Twardoch. „Król” to powieść, której akcja toczy się w Warszawie lat 30-tych, pokazując, między innymi, ówczesne napięcia społeczne i konflikty. „Królestwo” natomiast rozgrywa się na gruzach miasta pozostałych po powstaniu warszawskim. Obie książki odmalowują niesamowity obraz miasta – Warszawa była „królestwem” głównego bohatera, Jakuba Szapiro. 

PODSUMUJMY: motyw miasta, tak samo jak motyw domu lub motyw labiryntu może być przedstawiany w literaturze na wiele różnych sposobów. Czytając książki dla młodzieży miasto bardzo często jawi się jako nowa szansa, miejsce, w którym młodzi ludzie mogą rozwinąć swoje skrzydła, ale w wielu utworach literackich miasto jest opisywane również, jako czynnik, który ma negatywny wpływ na życie i postawy głównych bohaterów. Poza tym, miasto w literaturze stanowi często tło dla wydarzeń i sposób na odmalowanie realiów życia ówczesnych społeczeństw. Innymi słowy, aglomeracje miejskie w utworach literackich są prezentowane zarówno pozytywnie, jak i negatywnie.