Literatura pozytywizmu, czyli praca u podstaw oraz wiedza naukowa w natarciu

Jakie są podstawowe cechy literatury pozytywistycznej?

Literatura i kultura pozytywizmu mają zupełnie inny obraz, niż literatura romantyzmu, kiedy chętnie sięgano po wątki baśniowe i nadnaturalne. Pozytywizm to natomiast rozsądek oraz umiłowanie nauki, co zdecydowanie widać w cechach stylu literatury pozytywizmu.

• Realizm literatury pozytywizmu. Jedną z cech charakterystycznych dla literatury pozytywizmu jest wierne odwzorowanie rzeczywistości. W utworach tego okresu nie ma miejsca na metafizyczne i nadprzyrodzone motywy. Twórcy pozytywistyczni w dużej mierze bazowali na tym, co naukowe i rozumowe. 
• Literatura pozytywistyczna, jako środek dydaktyczny. Wymieniając cechy charakterystyczne literatury pozytywizmu koniecznie należy zwrócić uwagę na to, że bardzo często utwory tej epoki były traktowane, jako nośnik pożądanych wzorów zachowania. Przykładem może być jedna z najsłynniejszych powieści Elizy Orzeszkowej – „Nad Niemnem”, w której autorka wyraźnie przeciwstawia sobie dwie grupy społeczne: Bohatyrowiczów, czyli zubożałą szlachtę żyjącą w zgodzie z naturą i ciężko pracującą oraz zamożną warstwę szlachecką. Kiedy główna bohaterka książki decyduje się wyjść za mąż za jednego z Bohatyrowiczów budzi zdziwienie wielu członków dobrze urodzonej rodziny, ale jej postawa jest jednoznacznie pozytywna. Co więcej, w książce wyraźnie widać pochwałę dla ciężkiej pracy, kultywowania tradycyjnych wartości oraz postaw patriotycznych. Dydaktyka to więc jedna z podstawowych funkcji literatury pozytywistycznej.
• Literatura okresu pozytywizmu chętnie sięgała po motywy historyczne. Literatura w epoce pozytywizmu często wykorzystywała wątki związane z historią. Jest to bardzo widoczne w polskiej literaturze pozytywistycznej, również we wspomnianym wcześniej „Nad Niemnem”. 
• Praca u podstaw w książkach literatury pozytywizmu. Analizując rolę literatury pozytywistycznej zauważalny jest motyw pracy u podstaw. Ta postawa miała ogromne znaczenie w epoce polskiego pozytywizmu i kładła bardzo duży nacisk na intensyfikację edukacji warstw biedniejszych, zwłaszcza na terenach wiejskich. Praca u podstaw nie była jednak związana wyłącznie z oświatą – bardzo istotna była również aktywizacja tych społeczności.
• Typ bohatera służącego społeczeństwu. W epoce pozytywizmu to nie jednostka, ale bardzo często społeczeństwo jest najważniejsze. Znajduje to zresztą odzwierciedlenie w idei pracy u podstaw. Bohater literatury pozytywistycznej w wielu utworach poświęcał się i pracował dla dobra społeczności. Za przykład takiej postawy może być nowela Stefana Żeromskiego „Siłaczka”, w której czytelnik poznaje postać Stanisławy Brzozowskiej – kobieta do końca życia niosła kaganek oświaty wśród wiejskiej społeczności. 
• Brak zainteresowania tematyką religijną. W literaturze pozytywistycznej zmarginalizowano wykorzystanie wątków religijnych. Motyw boskości, wiary w Boga itp. nie był w tym okresie powszechnie wykorzystywany. To człowiek i jego możliwości znajdowały się w centrum zainteresowania pozytywistycznych literatów. Jednocześnie jednak często twórcy literatury pozytywizmu deklarowali przywiązanie do przyrody. 
• Rzeczywisty język dzieł literackich. Bohaterowie literatury pozytywistycznej posługiwali się realistycznym językiem, odwzorowując faktyczny język grup społecznych do których należeli. W odróżnieniu od literatury baroku, język zazwyczaj był prosty, pozbawiony tak dużej ornamentacji. 

Popularne gatunki literatury pozytywistycznej

W każdej epoce na pierwszy plan wysuwały się konkretne gatunki literackie, zyskując wśród twórców szczególną popularność. W literaturze średniowiecza były to zwłaszcza eposy rycerskie, kroniki oraz pieśni. W literaturze renesansu szczególnym zainteresowaniem cieszyły się natomiast dramaty, eseje oraz fraszki. Powszechnie wykorzystywane gatunki literatury pozytywizmu to przede wszystkim nowele oraz powieści. Chętnie pisywane były również opowiadania. Takie formy literackiej aktywności pozwalały na pełniejsze przedstawienie idei charakterystycznych dla tego okresu.

Czołowi przedstawiciele literatury pozytywizmu

Do najważniejszych przedstawicieli literatury pozytywizmu w Europie należały takie nazwiska, jak: Lew Tołstoj, Honoriusz Balzac czy Stendhal. W Polsce do najważniejszych twórców epoki należały takie postacie, jak: wspomniana wcześniej Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Maria Konopnicka, Adam Asnyk, Henryk Sienkiewicz oraz Stefan Żeromski, czyli najwybitniejsze nazwiska rodzimej literatury.

Literatura pozytywizmu w Europie

Analizując przykłady literatury pozytywizmu w Europie i twórczość Lwa Tołstoja, nie można zapominać o takich powieściach, jak „Wojna i pokój”, czy jedna z jego najsłynniejszych powieści psychologicznych – „Anna Karenina”. Zamężna Anna zakochuje się w młodym mężczyźnie – Wrońskim, co wiążę się dla niej z konkretnymi konsekwencjami ze strony jej społeczności. „Anna Karenina” wpisywała się w popularny w okresie pozytywizmu nurt emancypacji kobiet. Czytając historię Anny Kareniny wyraźnie widzimy inny sposób ówczesnego oceniania kobiet i mężczyzn. 

Omawiając literaturę pozytywizmu w Europie nie można zapomnieć również o wybitnej powieści Stendhala – francuskiego pisarza – „Czerwone i czarne”. Autor przedstawia w niej historię młodego mężczyzny, który miał ambicje, ale na drodze ich realizacji skutecznie stanął mu skostniały system społeczny. Julian pochodził ze zwyczajnej rodziny, bez żadnego tytułu. Jego ojciec był drwalem. Stenhal w swojej powieści wyraźnie krytykuje uniemożliwienie biedniejszym warstwom, z uwagi na pochodzenie, osiągnięcie sukcesu. 

Literatura pozytywizmu w Polsce

Literatura polska okresu pozytywizmu ma wiele do zaproponowania współczesnemu czytelnikowi. Poza wspomnianą wcześniej powieścią „Nad Niemnem”, Elizy Orzeszkowej, w jej twórczości na szczególną uwagę zasługuje również „Cham” – powieść poruszająca bardzo ciekawe wątki społeczne i obyczajowe. Epoka pozytywizmu to również postać Bolesława Prusa i jego słynna „Lalka” oraz powieść „Emancypantki”. Do dzieł pozytywistycznych zalicza się również niektóre utwory autorstwa Henryka Sienkiewicza (np. Szkice węglem). Twórcy literatury pozytywizmu w Polsce często bardzo duży nacisk kładli na użyteczność swoich utworów i przedstawienie określonych przekonań oraz wartości. W rodzimej literaturze bardzo często wykorzystywanymi motywami było zwyczajne życie, zwykłych ludzi, a ówczesne utwory poświęcano różnym warstwom społecznym.