Jak jest przedstawiany sarmatyzm w literaturze?

Co to jest sarmatyzm?

Sarmatyzm wyrósł na gruncie przekonania, że rodowód polskiej szlachty wywodzi się od dawnych Sarmatów, którzy mieli posiąść tereny później należące do Rzeczpospolitej okresu baroku. Sarmackie pochodzenie szlachty z kolei zdaniem ówczesnych uzasadniało jej prawo do przewodzenia narodowi polskiemu i uprawniało do zajmowania szczególnej pozycji w państwie. Bazując na tak zwanym „micie sarmackim”, szlachta uważała siebie za warstwę nie mającą związków z innymi stanami polskiego społeczeństwa. W kulturze sarmackiej podstawowe znaczenie miała kwestia honoru, odwagi oraz wiary chrześcijańskiej. Ogromny nacisk kładziono również na szlachecką wolność i swobody. 

Zobacz także: ponadczasowy motyw samotności – w jakich dziełach literackich został wykorzystany?

Cechy sarmatyzmu

Wśród podstawowych cech kultury sarmackiej należy wymienić bardzo istotną rolę odpowiedniego stroju. Ówcześni szlachcice nosili charakterystyczny żupan, barwny kontusz i koniecznie szablę, co było pokłosiem umiłowania rycerskości. Należy jednak pokreślić, że poza ideałami rycerskości, polski sarmatyzm oznaczał również popularność życia ziemiańskiego, które upływać miało przede wszystkim na charakterystycznych dla dworków szlacheckich przyjemnościach: jedzeniu, piciu, polowaniach oraz spotkaniach towarzyskich. Dworek szlachecki był przedstawiany w literaturze baroku jako idylliczne miejsce, w którym mieszkańcy żyli harmonijnie z naturą. Dla sarmatyzmu charakterystyczne było również skupienie się na tradycjonalizmie zachowania i kultywowanych obrzędów oraz trosce o swobodę i wolność Polski.

Generalnie w kulturze sarmackiej da się zauważyć dwa wyraźne wzorce osobowe: rycerza walczącego o ojczyznę i broniącego wiary chrześcijańskiej oraz ziemianina żyjącego w zgodzie z naturą i dbającego o to, by jego gospodarstwo przynosiło odpowiednie plony.  

Zobacz także: w jakich utworach literackich wykorzystywany jest motyw władzy?

Czym jest poezja sarmacka?

Jak wspomnieliśmy wcześniej, sarmatyzm w literaturze polskiej zajął szczególne miejsce w okresie baroku. Wpływy tej ideologii widoczne są zarówno w ówczesnej prozie, jak i w poezji. Sarmata w literaturze barokowej był przedstawiany jako ideał szlachcica: prawy, mądry, waleczny, gospodarny, przywiązany do tradycji katolik, który był gotów do poświęcenia za ojczyznę lub, często, miał już na swoim koncie bohaterską walkę w obronie ojczyzny. Do przedstawicieli nurtu poezji sarmackiej należał, między innymi, Wacław Potocki, ale warto zaznaczyć, że w jego twórczości widoczne są nie tylko cechy charakterystyczne dla ówczesnej kultury szlacheckiej – Potocki nie stronił od wprowadzania elementów dydaktycznych, wskazując na popełniane błędy oraz pokazując słabe strony funkcjonowania polskiego społeczeństwa.

Sarmacka poezja barokowa charakteryzowała się przede wszystkim podejmowaniem tematów nawiązujących do ideałów ówczesnej szlachty, na przykład, spokojnego, arkadyjskiego życia szlachcica – ziemianina. Wiersze wyróżniała dbałość o formę i język literacki, pełen wyszukanych środków stylistycznych. Poezja miała zaskakiwać sposobem przekazu. Poruszana tematyka często była natomiast kwestią drugorzędną, co było zresztą typowe dla ogółu poezji okresu baroku. 

Zobacz także: czym był motyw vanitas charakterystyczny dla literatury baroku?

Sarmatyzm w literaturze polskiej

Sarmatyzm w literaturze baroku to jeden z jej najpopularniejszych nurtów. To właśnie barok przyniósł największy rozkwit tej ideologii, mającej kolosalny wpływ na ówczesną kulturę szlachecką. Motyw sarmaty w literaturze polskiej można znaleźć, między innymi, w dziełach Jana Chryzostoma Paska, znanego przede wszystkim z uwagi na swoje pamiętniki, które stanowią barwny opis szlacheckiego życia tej epoki historycznej. 

W późniejszych okresach historycznych, liczni twórcy literaccy odnosili się do idei sarmackich z dystansem, często wskazując słabe strony postępowania ówczesnej warstwy szlacheckiej. Nie oznacza to jednak, że ideały sarmackie nie były widoczne w utworach innych epok. Przykład? Chociażby słynna sienkiewiczowska trylogia, napisana „ku pokrzepieniu serc” Polaków. Za archetyp ideału szlachcica można uznać jedną z głównych postaci książek Henryka Sienkiewicza – Onufrego Zagłobę, który był zabawny i rubaszny, ale również odważny, waleczny, pomysłowy i nie wahał się stanąć w obronie swojej ojczyzny. 

PODSUMOWUJĄC: sarmatyzm to barokowa ideologia, zgodnie z którą ówczesna warstwa szlachecka wywodziła swój rodowód od starego plemienia Sarmatów, znanego ze swojej waleczności i nieustępliwości. W związku z tym, jedną z cech charakterystycznych sarmatyzmu, było poczucie odrębności szlachty od innych stanów polskiego społeczeństwa, umiłowanie wolności, swobód, duży nacisk kładziony na honor, waleczność i rycerskość oraz przywiązanie do idei szlachcica – ziemianina. Motyw szlachcica, jako Sarmaty powszechnie pojawiła się w literaturze barokowej, między innymi, w twórczości Wacława Potockiego oraz Jana Chryzostoma Paska.