Jan Chryzostom Pasek - sylwetka autora

Jan Chryzostom Pasek, polski pamiętnikarz z okresu baroku, znany ze swojego barwnego życia, pochodził z mazowieckiej szlachty. Wykształcenie zdobył w jezuickim kolegium w Rawie Mazowieckiej. Jego życie żołnierskie było pełne przygód, przez dziesięć lat służył między innymi pod hetmanem Czarnieckim w Danii. Pasek miał skłonność do konfliktów prawnych, co zaowocowało osiemnastoma sprawami sądowymi. Wielokrotnie skazany na banicję, w 1700 roku stracił honor przez wyrok infamii. Brał udział w wyborze króla Augusta II, piastując wtedy godność komornika ziem krakowskich. Podczas rokoszu Lubomirskiego początkowo wspierał króla, choć rozumiał niektóre racje opozycji i krytykował bratobójcze walki.

Do roku 1668 zarządzał Kluczem Olszowskim przynależącym do Ordynacji Myszkowskich, upamiętniono jego obecność w Olszówce kamienną płytą. Następnie dzierżawił wsie Miławczyce i Bieglów, a w 1670 roku przejął Smogorzów, którą wniosła w posagu jego żona Anna z Remiszowskich. W 1676 roku zrezygnował z dochodów z Smogorzowa, sprzedając ją za 10 tysięcy złotych, i nabył Skrzypiów oraz Zakrzów. Jego matka spoczęła w klasztorze Sercanów w Stopnicy, natomiast on został pochowany w Budziszewicach, wsi nieopodal jego miejsca urodzenia.

Pasek rozpoczął spisywanie swoich pamiętników prawdopodobnie w ostatnich latach życia, między 1690 a 1695 rokiem. Pierwsze wydanie ukazało się w 1836 roku dzięki hrabiemu Edwardowi Raczyńskiemu. Dzieło dzieli się na dwie części: pierwsza opisuje służbę żołnierską w latach 1655–1666, a druga życie ziemiańskie od 1667 do 1688 roku. Pamiętniki zawierają wiele form literackich, w tym wiersze liryczne, panegiryki, listy znanych postaci, a także paszkwile i fragmenty pieśni. Pasek stosował styl gawędziarski, wzbogacony elementami języka potocznego i humorem, a także makaronizmami – mieszanką polskich i łacińskich wyrażeń.

Pamiętniki stały się swego rodzaju sarmacką epopeją, inspirując wielu pisarzy XIX wieku, takich jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki czy Henryk Sienkiewicz. W XX wieku twórcy sięgali po to dzieło, znajdując w nim inspirację dla poezji Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla, czy w przypadku "Trans-Atlantyku" Witolda Gombrowicza – tworząc parodię gawędy szlacheckiej. Liczne odniesienia do pamiętników Paska świadczą o jego trwałym wpływie na polską kulturę XVII wieku.