Pamiętniki

Jan Chryzostom Pasek, autor pamiętników spisanych prawdopodobnie w latach 1690-1695, stworzył niezwykłe dzieło, które wydane zostało drukiem w 1836 roku dzięki inicjatywie Raczyńskiego. Dokument ten, oparty na częściowo uszkodzonym rękopisie, jest bezcennym źródłem wiedzy o szlacheckiej kulturze i mentalności XVII wieku. Pamiętniki Paska dzielą się na dwie zasadnicze części: pierwsza obejmuje lata 1655-1666, opisując jego służbę wojskową w Rzeczypospolitej, druga to lata 1667-1688, czyli okres życia ziemiańskiego, z naciskiem na sprawy zarówno domowe, jak i publiczne. Pasek, dzięki swoim osobistym obserwacjom i przeżyciom, w malowniczy sposób ukazuje własne reakcje i przemyślenia, zestawiając sarmackie spojrzenie na świat z nieznanymi obyczajami i ludźmi. Jego relacje są pełne anegdot i przygód, łącząc elementy autobiograficzne z historyczno-obyczajowymi, przez co dzieło to bywa określane wręcz mianem epopei Sarmacji polskiej. Pamiętniki Paska zainspirowały wielu pisarzy XIX wieku, takich jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, czy Henryk Sienkiewicz, a także twórców XX wieku, w tym Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla i Witolda Gombrowicza, który w "Trans-Atlantyku" stworzył polemiczną parodię szlacheckiej gawędy. Niniejsza edycja oparta jest na wydaniu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich z 1979 roku, zredagowanym przez Władysława Czaplińskiego, i zawiera przedmowę profesora Janusza Tazbira oraz niezwykłą kolekcję rycin autorstwa Jana Nepomucena Lewickiego z XIX wieku.