Czym jest dramat? Jakie są jego rodzaje?

Definicja dramatu

Dramat to utwór przystosowany do wystawienia na scenie, więc jego struktura różni się zasadniczo od tych, które znamy z prozy i poezji. Konstrukcja dramatu jest stworzona według określonych, łatwo rozpoznawalnych zasad – nie posiada on narratora i podmiotu lirycznego, a tekst składa się z wypowiedzi bohaterów i możliwych didaskaliów (o których więcej później). Dramat często podzielony jest na akty i sceny.

Warto pamiętać, że dramat (mimo nieco mylącej nazwy) nie musi być utworem poważnym i smutnym. W tym rodzaju literackim mieści się również komedia, czyli utwór zabawny i lekki, tragikomedia (połączenie elementu obydwu), opera czy farsa. Różnorodność wykorzystywanych motywów i rozwiązań sprawiają, że jest to rodzaj wciąż się rozwijający i zyskujący nowe elementy.

Główne cechy dramatu

Dramat ewoluował na przestrzeni wieków, dlatego jego cechy stopniowo się zmieniały. To, co byłoby nie do przyjęcia w dramacie antycznym, wykorzystywane było swobodnie przez autorów tworzących później. Mimo to istnieją pewne uniwersalne cechy dramatu, które wyznaczają jego ogólne ramy. 

Tekst główny składa się z dialogów i monologów, które są podstawą prezentowania akcji i naszej wiedzy zarówno o tym, jak przebiegają wydarzenia, jak i o charakterystyce bohaterów. Możliwe jest również dołączenie didaskaliów, czyli wskazówek dla czytelników uzupełniających tekst główny. Brak narratora i charakterystyka pośrednia bohaterów (wnioskowana na przykład z rozmów pomiędzy nimi lub oszczędnych didaskaliów), a także bezpośredni zwrot postaci do odbiorcy to jedyny sposób na przekazanie informacji o bohaterach.

Kolejną charakterystyczną cechą jest budowa akcji w dramacie. W utworach klasycznych można wyodrębnić pewne etapy, które składają się na rozwój zdarzeń: ekspozycja – rozwinięcie – punkt kulminacyjny – perypetia – rozwiązanie. Z czasem powoli odchodziło się od tak klarownego podziału, jednak w większości nadal widoczna jest ekspozycja i punkt kulminacyjny. Z drugiej storny niektóre nowoczesne utwory nie posiadają punktu kulminacyjnego, są raczej zbiorem luźno ze sobą powiązanych scen.

Czym charakteryzował się dramat antyczny?

Genezy dramatu antycznego upatruje się w starożytnej Grecji i pieśniach wygłaszanych na cześć boga Dionizosa. Aktorzy nosili podczas ich wykonywania maski i skóry kozłów. Stopniowo forma ta ewoluowała, oddzielono głównego bohatera i chór, zawiązano akcję (maski, choć w zmienionej formie, pozostały). Teatr i dramat antyczny miały ogromne znaczenie w ówczesnej sztuce, a najwięksi dramatopisarze byli ludźmi powszechnie poważanymi w społeczeństwie. Przykładami dramatów antycznych są „Antygona", „Król Edyp" Sofoklesa, „Prometeusz w okowach” Ajschylosa, „Elektra” i „Medea” Eurypidesa.

Cechy dramatu antycznego da się stosunkowo łatwo określić, ponieważ wyznaczały granice ówczesnej sztuki teatralnej. Najważniejsza była zasada jedności: czasu, miejsca i akcji. Jedność miejsca i czasu polega na osadzeniu fabuły w jednym pomieszczeniu, pałacu lub innej określonej przestrzeni. Wydarzenia działy się bezpośrednio jedno po drugim, bez większych luk czasowych pomiędzy nimi w ciągu doby. W dramacie starożytnym zdarzało się przytaczanie dawnych wydarzeń lub ważnych zdarzeń dziejących się równolegle z dala od miejsca akcji, jednak zawsze były one opowiadane przez samych bohaterów lub wysłanych posłańców. Jedność akcji polega na jednym głównym wątku przedstawionym, a wszystkie zdarzenia nawiązują do niego. Obecność chóru pozwalała na skomentowanie przedstawionych wydarzeń.

Obecna w sztuce antycznej zasada decorum polegała na stosowności używanych przez autorów rozwiązań. Dramaty nie zawierały elementów komediowych, komedie – smutnych. Zabronione było stosowanie wulgaryzmów i mowy potocznej, a także pokazywanie scen krwawych. O śmierci bohaterów najczęściej informował widzów posłaniec. Równie istotną cechą dramatu antycznego jest obecność fatum, czyli nieuchronnego przeznaczenia. Bohaterowie często podejmują  próby ucieczki przed nim, jednak  ostatecznie okazuje się, że nie jest to możliwe. Budowa dramatu antycznego była przejrzysta, podzielona na akty i sceny. Jeśli chcesz się przekonać czym była literatura starożytna i ile czerpała z mitologii – warto sięgnąć po greckie dramaty.

Dramat szekspirowski – najważniejsze założenia

Największą rewolucję w strukturę dramatu niewątpliwie wprowadził William Shakespeare. Jego dzieła całkowicie zerwały z założeniami teatru antycznego, uwalniając je od ograniczeń nakładanych dotąd na ten gatunek. Dramat szekspirowski charakteryzuje się wielowątkowością, złożonością fabuły, dużą liczbą bohaterów i podejmowanej akcji, zerwanie z zasadą decorum. W prezentowaniu narracji często wykorzystywany był wiersz biały.

Cechy dramatu szekspirowskiego to jednak nie tylko zerwanie z dotychczasowymi zasadami (co widać powyżej). To także wprowadzenie nowatorskich rozwiązań. Przede wszystkim w dramacie szekspirowskim rozbudowano psychologię postaci i ich sprawczość. Popełniane błędy i podejmowane decyzje kształtują ich los i mają ogromne znaczenie dla relacji z innymi postaciami, zachowując ciągi przyczynowo-skutkowe. Bohaterowie mają zarówno niskie, jak i arystokratyczne urodzenie, wysławiają się w zróżnicowany sposób. Pojawiają się również sceny batalistyczne.

Ważnymi pojęciami związanymi z dramatem szekspirowskim są również: teatr elżbietański, który charakteryzował się zmianami w budowie samej sceny (rozszerzenie i stworzenie możliwości ukazywania scen na różnych planach i scenografiach) oraz dramat historyczny, łączący prawdziwe wydarzenia historyczne z historią bohaterów sztuki. 

Cechy dramatu romantycznego

Powstanie dramatu romantycznego nie było tak dużą rewolucją w porównaniu do dramatu szekspirowskiego. Stanowił raczej syntezę zmian wprowadzonych  wcześniej w połączeniu z innymi formami: dramatem hiszpańskim, melodramatem, elementami epiki i liryki (tzw. synkretyzm gatunkowy). Dramat romantyczny był istotnym elementem literatury romantyzmu. 

Zaczęto tworzyć dramaty niemożliwe do wystawienia na scenie (tzw. dramaty niesceniczne) ze względu na ich rozmach (choć podejmowano próby teatralnej adaptacji w XX wieku). Możliwe stało się pozostawienie otwartego lub niejasnego zakończenia, w akcji zaczęły pojawiać się luki, a sceny bywały luźno ze sobą powiązane. Często występuje bohater o klasycznych cechach romantycznych. Dramaty romantyczne, które na pewno warto znać, to „Maria Tudor” Victora Hugo oraz „Nie-boska komedia” Zygmunta Krasińskiego.

Co dalej z dramatem? Czyli o dramacie współczesnym

Zmiany wprowadzane na przestrzeni wieków w sztukach teatralnych sprawiły, że kolejni twórcy mieli już ułatwione zadanie,  modyfikując utwory według własnych potrzeb. Tak oto powstały takie formy jak dramat socjalistyczny (podporządkowany ideologicznie, nie przetrwał próby czasu), dramat naturalistyczny (unikający całkowicie elementów fantastyki, z zachowaniem bardzo realistycznego i obiektywnego podejścia do bohaterów), dramat symboliczny (całkowite przeciwieństwo poprzedniego – opierał się przede wszystkim na symbolice i interpretacji czytelnika). Dramat młodopolski specjalizował się mieszaniem różnorodnych form literackich i zastosowaniem nowatorskich rozwiązań. Dramat awangardowy to odmiana o dominujących cechach groteski i absurdu.