Co to jest sonet i jakie są jego cechy gatunkowe?

Co to jest sonet?

Sonet to gatunek literacki, który ze względu na szereg charakteryzujących go cech zaliczany jest do liryki. Za jego pomysłodawcę uważa się włoskiego poetę Giacomo da Lentiniego, który tworzył w XIII wieku na Sycylii. Z Włoch ta forma literacka rozprzestrzeniła się w późniejszych latach na całą Europę, w tym Francję, Wielką Brytanię, Portugalię, Hiszpanię, Niemcy, docierając także do Polski. Sonety były szczególnie popularne w epoce renesansu, baroku i romantyzmu, ale powstają także w czasach współczesnych. Zdarza się, że tworzą obszerniejsze cykle. Mogą poruszać różnorodną tematykę, a wśród często podejmowanych motywów znajdują się miłość, strata, filozoficzna refleksja nad życiem czy śmierć. Istnieje także całkiem obszerny zbiór sonetów o tematyce salonowo-erotycznej, cechujący się większą lekkością i afirmacją życia.

Jak zbudowany jest sonet?

Najbardziej wyróżniającą cechą gatunkową sonetu jest jego budowa, która podlega ściśle określonym regułom. Ten rodzaj wiersza składa się z czternastu wersów i jest podzielony na cztery strofy, z czego w odmianie włoskiej dwie pierwsze liczą po cztery wersy (tetrastychy), a dwie ostatnie – po trzy wersy (tercyny). Dla strof czterowersowych charakterystyczne są rymy okalające (abba cdda). Z kolei w odmianie angielskiej sonet składa się z trzech strof czterowersowych i jednej strofy dwuwersowej. Istotną cechą sonetu jest także ścisła relacja pomiędzy budową a treścią poszczególnych zwrotek. Pierwsza strofa ma zwykle za zadanie nakreślić temat utworu; druga skupia uwagę na odczuciach podmiotu lirycznego; dwie ostatnie formułują refleksję na poruszany temat i stanowią swego rodzaju puentę.

Słynni autorzy sonetów

Oprócz Giacoma da Lentiniego, uważanego za twórcę sonetu, na rozwój tych utworów mieli wpływ także inni włoscy poeci, między innymi Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Guido Cavalcanti i Guido Guinizelli. W Wielkiej Brytanii pisali je William Szekspir, Edmund Spenser, Henry Howard, Philip Sidney, Thomas Wyatt, William Wordsworth, John Keats. Sonety tworzyli także francuscy poeci Clément Marot, Pierre de Ronsard, Joachim du Bellay, Charles Baudelaire. 

W literaturze polskiej jako autorzy sonetów zapisali się Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Jan Andrzej Morsztyn, Sebastian Grabowiecki, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Stefan Garczyński, Adam Asnyk, Maria Konopnicka, Felicjan Faleński, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Antoni Słonimski, Stanisław Grochowiak, Tadeusz Kijonka, Jan Stanisław Skorupski.

Najpiękniejsze cykle sonetów – przykłady

Bez wątpienia za jedne z najpiękniejszych sonetów w historii literatury możemy uznać utwory Francesco Petrarki, obrazujące w wyjątkowy sposób uczucie do ukochanej kobiety. „Sonety do Laury”, znane także pod nazwami „Il Canzoniere” i „Rerum vulgarium fragmenta” ustanowiły pewien wzorzec gatunku dla kolejnych pokoleń poetów. Co więcej, przez długo jeszcze utrzymywała się wśród nich moda na tworzenie poezji miłosnej na wzór mistrza, która zyskała nawet miano petrarkizmu. Badacze piśmiennictwa do dziś spierają się, czy Laura istniała naprawdę, czy była tylko wytworem wyobraźni Petrarki. Niezależnie od tego, została upamiętniona przez poetę i na zawsze zapisała się na kartach literatury pięknej.

Kolejnym włoskim pisarzem, który podobnie jak Petrarka poświęcił znaczną część swojej twórczości kobiecie, był Dante Alighieri. Bohaterką niektórych z jego sonetów, zawartych na przykład w tomie „Życie nowe” (wł. „Vita nuova”), jest ukochana Beatrycze. W tym przypadku literaturoznawcy są raczej zgodni – muza Dantego z dużym prawdopodobieństwem istniała naprawdę i mieszkała we Florencji. Podobnie jak Laura Petrarki, przeszła do historii literatury jako niedościgniony ideał kobiety.

Polscy poeci również mają na swoim koncie wyjątkowe sonety. Warto wspomnieć chociażby o Adamie Mickiewiczu, który jest autorem cykli „Sonety odeskie” i „Sonety krymskie” (o nich więcej za chwilę). Nie sposób także przeoczyć utworów staropolskiego  poety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, który w dziele „Rytmy abo wiersze polskie” zawarł między innymi sześć znakomitych sonetów, poruszających w sposób filozoficzny problematykę wiary w Boga, pokus świata doczesnego, niepewności życia.

O czym są „Sonety krymskie”?

„Sonety krymskie” to jedno z bardziej znanych dzieł naszego narodowego wieszcza, Adama Mickiewicza. Kryje się pod nimi cykl osiemnastu sonetów, powstałych pod wpływem podróży poety na Półwysep Krymski w 1825 roku. Podmiot liryczny, który w wielu miejscach możemy utożsamiać z samym autorem, opisuje w nich przeżycia towarzyszące podróży. Wyprawa do obcych krain wzmaga jego tęsknotę za ojczyzną, a jednocześnie zachwyca niezwykłymi krajobrazami i dziką naturą. Poruszana jest w nich także tematyka samotności, wyobcowania, przemijania, niemożności wyrażenia uczuć przy pomocy słów, śmierci, kruchości wobec żywiołów. 

Poważna i refleksyjna tematyka utworów podejmowana jest przy pomocy różnorodnych środków stylistycznych, takich jak na przykład hiperbole („O minarecie świata!”), peryfrazy („Srébrny król nocy dąży spocząć przy kochance.”), personifikacje („fontanna haremu, dotąd stoi cało i perłowe łzy sącząc, woła przez pustynie”), pytania retoryczne („Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało!”), apostrofy („O wy, róże edeńskie!”), porównania („Majtek (...) zawisł w niewidzialnéj sieci, jak pająk, czatujący na skinienie sidła.”), metafory („Błyszczą w haremie niebios wieczne gwiazd kagańce”) czy epitety, w tym oksymorony („Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu”).