Motyw przemiany w literaturze. Jak jest opisywany?

Na czym polega motyw przemiany w literaturze?

Motyw przemiany człowieka w literaturze jest spotykany w zasadzie już od czasów antycznych. Dlaczego? To proste – toposy literackie bardzo często wykorzystują uniwersalne, ponadczasowe ideały lub koncepcje, a możliwość wewnętrznej zmiany człowieka, z osoby złej, w bohatera dobrego i wrażliwego, to kusząca wizja. Zazwyczaj przecież chcemy wierzyć, że ludzie się zmieniają i to na lepsze. Poza tym, motyw wewnętrznej przemiany bohatera jest również toposem widowiskowym, wzbudzającym emocje. W powieściach psychologicznych motyw przemiany człowieka zwykle jest ukazany jako proces – autorzy pokazują przeżycia bohaterów, ich emocje, trudności, które napotykają na swojej drodze itp. Bardzo często jednak motyw przemiany i odkupienia win ma również charakter stricte dydaktyczny i pouczający. Celem jest wówczas pokazanie, że nawet złe uczynki można naprawić i zachęcenie do przyjmowania określonych postaw. Motyw przemiany bohatera w tekstach kultury stanowi również często pretekst do przedstawienia dojrzewania głównej postaci, opisywanego od wczesnej młodości. Innymi słowy, motyw przemiany bohatera w literaturze jest przedstawiany na wiele różnych sposobów, o czym więcej napiszemy dalej, bazując na konkretnych przykładach. 

Motyw przemiany głównego bohatera: przykłady

Motyw przemiany wewnętrznej bohatera literackiego może mieć pozytywny lub negatywny charakter. Zwykle jednak twórcy koncentrują się na przyjaznym stosunku do opisywanych postaci. Motyw zmiany bohatera w literaturze można zauważyć już w biblii, na przykład, w osobie św. Pawła z Tarsu, który początkowo prześladował chrześcijan, doprowadzając nawet do ukamienowania św. Szczepana, ale ostatecznie się nawrócił dzięki wizji Jezusa Chrystusa, której doznał pod Damaszkiem, od tamtej pory stając się aktywnym misjonarzem.

Zmiana jednego z głównych bohaterów widoczna jest również w trylogii „Władca Pierścieni” J. R. R. Tolkiena. Gandalf Szary, czarodziej, jeden z Majarów, wysłany do Śródziemnia, bierze udział w wyprawie, która ma za zadanie zniszczyć jedyny pierścień. Po walce z Balrogiem, która rozegrała się w krasnoludzkiej kopalni Moria, kiedy Drużyna Pierścienia myśli, że ich towarzysz nie żyje, powraca jako Gandalf Biały i ponownie angażuje się w wojnę z Sauronem. Przemiana jest także ważnym wątkiem wykorzystanym w serii książek o Harrym Potterze w kontekście antagonisty Harrego – Voldemorta, który zresztą zmienia się nie tylko wewnętrznie, ale przemianie ulega również jego wygląd zewnętrzny. 

Motyw przemiany – lektury

Motyw przemiany bardzo często wykorzystują zarówno książki z kategorii, jaką jest literatura obyczajowa, jak również książki dla młodzieży, w których często ten topos jest związany z okresem dojrzewania oraz książki dla dzieci. Co więcej, bardzo mocno widoczny motyw przemiany obecny jest także w lekturach szkolnych. 

• Justyna z „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Justynę Orzelską, bohaterkę jednoznacznie pozytywistyczną, poznajemy w momencie, kiedy dziewczyna nie ma celu w życiu. Zawiedziona miłość, problemy finansowe, brak zajęcia – to wszystko sprawia, że Justyna nie jest szczęśliwa. Jej sytuacja zmienia się jednak, kiedy poznaje Jana Bohatyrowicza, z którym ostatecznie się zaręcza. Bohaterki nie przeraża fakt, że małżeństwo z Jankiem będzie się wiązało z pracą w gospodarstwie. Wręcz przeciwnie, zgodnie z pozytywistycznymi ideałami, Justyna dostrzega w tym wielką wartość. 
• Andrzej Kmicic z „Potopu” Henryka Sienkiewicza. Andrzej Kmicic na początku opowieści Sienkiewicza nie wystawia sobie najlepszego świadectwa – jest hulaką, który nie stroni od awantur, co ostatecznie doprowadza do tego, że Oleńka, jego wielka miłość, która miała zostać żoną Kmicica, nie chce mieć z nim więcej nic wspólnego. Ostatecznie jednak Andrzej angażuje się w wojnę ze Szwedami, dokonując bohaterskich czynów, dzięki czemu rehabilituje się w oczach społeczeństwa i ukochanej. 
• Jacek Soplica z „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Analizując lektury, które pokazują topos przemiany nie można zapomnieć o najsłynniejszej epopei narodowej. Jacek Soplica w młodości był zawadiaką. Kiedy Horeszko nie zgodził się na ślub mężczyzny z jego córką, Jacek zaczął pić. Ostatecznie dopuścił się strasznego uczynku: zastrzelił Horeszkę podczas ataku Rosjan na zamek stolnika. Później, próbując odkupić swoje winy, zaangażował się w walkę o wolność ojczyzny i w „Panu Tadeuszu” pojawia się jeszcze pod postacią księdza Robaka. Motyw przemiany w romantyzmie to zresztą powszechnie wykorzystywany topos. Znajdziemy go również, między innymi, w „Konradzie Wallenrodzie” czy „Dziadach” Adama Mickiewicza. 
• Winicjusz z „Quo Vadis”. Początkowo Winicjusz jest typowym przedstawicielem rzymskich patrycjuszów i korzysta z uroków życia. Momentem zwrotnym w jego życiu jest poznanie Ligii – chrześcijanki, pod wpływem której Winicjusz doznaje wewnętrznej przemiany. Najpierw Winicjusz nie rozumie sposobu, w jaki jego ukochana patrzy na świat, ale z czasem również mężczyzna nawraca się na wiarę chrystusową. 
• Raskolnikow ze „Zbrodni i kary”. To chyba jeden z najsłynniejszych literackich przykładów wewnętrznej przemiany głównego bohatera. Młodemu mężczyźnie wydaje się, że istnieją ludzie, którym wolno więcej i siebie zalicza właśnie do takiego grona. Między innymi z tego powodu popełnia straszliwą zbrodnię – zabija starą lichwiarkę. Okazuje się jednak, że ten czyn ma ogromny wpływ na Raskolnikowa, który cierpi i walczy z niszczącymi wyrzutami sumienia. Ostatecznie doprowadzony do kresu wytrzymałości, przyznaje się do popełnionej zbrodni. 

PODSUMOWUJĄC: motyw przemiany pojawia się w utworach pochodzących z różnych epok literackich. Bardzo często jego wykorzystanie ma charakter dydaktyczny, zachęcając czytelnika do refleksji i skonfrontowania promowanych postaw z własnym postępowaniem.