Katastrofizm w literaturze. Na czym polega i w jakich utworach się pojawia?

Katastrofizm: definicja

Co to jest katastrofizm w literaturze? Tym mianem określa się nurt, którego głównym założeniem jest przekonanie o zbliżającym się końcu znanej dotychczas cywilizacji, jej upadku, również w kontekście powszechnie podzielanych wartości. Esencję katastrofizmu oddaje już sam termin – katastrofa, na bazie którego ukuto dla niego nazwę. Katastrofizm w literaturze zaczął pojawiać się po raz pierwszy pod koniec XIX stulecia i wówczas bywał często wyrazem strachu przed tym co przyniesie nowe stulecie. 

Motywy katastroficzne są zresztą widziane również w literaturze późniejszego okresu. Wiek XX to trudny okres w historii Europy, przede wszystkim z uwagi na ówczesne konflikty zbrojne, dlatego katastrofizm na dobre zadomowił się w dziełach literackich dwudziestolecia międzywojennego, czasu II wojny światowej oraz okresu bezpośrednio po jej zakończeniu, kiedy w europejskich społeczeństwach pobrzmiewały jeszcze echa wojny. 

Zobacz także: Związki frazeologiczne – przykłady i podstawowe funkcje. Dowiedz się, co musisz wiedzieć na ten temat!

Podstawowe cechy katastrofizmu

Katastrofizm cechował się przede wszystkim dość widocznym uczuciem gorączkowości i nerwowego niepokoju. W utworach wpisujących się w nurt katastroficzny wyraźnie dało się zauważyć złowieszcze, posępne przewidywania na temat przyszłych wydarzeń i fatalistyczne nastawienie. W literaturze katastroficznej bardzo często pojawiały się motywy związane, na przykład, z końcem świata. Generalnie, dla twórczości katastrofistów charakterystyczne było skrajnie defetystyczne i kasandryczne podejście do przyszłości ludzkiej cywilizacji. 

Przedstawiciele katastrofizmu w literaturze polskiej

Motywy katastroficzne są bardzo widoczne w polskiej literaturze przełomu XIX i XX oraz lat późniejszych. Dlaczego? Przede wszystkim z uwagi na ówczesną sytuację polityczną kraju: zabory, walki narodowo – wyzwoleńcze, później I wojna światowa, dwudziestolecie międzywojenne, II wojna światowa oraz okres PRL-u. W związku z tymi doświadczeniami wielu polskich literatów przemycało w swojej twórczości katastroficzne podejście. Kto w takim razie należał do czołowych przedstawicieli katastrofizmu na rodzimym poletku?

• Jan Kasprowicz. Jan Kasprowicz to polski poeta, który tworzył pod koniec XIX i na początku XX wieku, których w swoim dorobku literackim wiele miejsca poświęcił Tatrom. W twórczości Jana Kasprowicza da się również wyodrębnić zauważalne wątki katastroficzne, zwłaszcza w jego „Hymnach”. Świetnym przykładem tendencji katastroficznych jest hymn „Dies irae”, czyli, w przełożeniu na polski „Dzień gniewu”, który jednocześnie wpisuje się w tendencje literackie widoczne w okresie Młodej Polski. W hymnie pojawia się katastroficzny motyw sądu ostatecznego. Hymn jest również ciekawym spojrzeniem na relację pomiędzy człowiekiem a Bogiem i kwestię ludzkiej grzeszności. 
• Tadeusz Gajcy. Tadeusz Gajcy to jeden z najbardziej znanych poetów tak zwanego Pokolenia Kolumbów, czyli literatów urodzonych w latach 20. XX wieku, na których życiu piętno odcisnęła II wojna światowa. Gajcy walczył i zginął w czasie powstania warszawskiego. W jego twórczości z okresu II wojny wyraźnie da się zauważyć elementy katastrofizmu. W swojej poezji w tym czasie Gajcy bowiem często wspominał, między innymi, o śmierci. 
• Krzysztof Kamil Baczyński. Krzysztof Kamil Baczyński to kolejny przedstawiciel Pokolenia Kolumbów i jeden z najwybitniejszych polskich poetów, autor erotyków pisanych dla jego żony – Barbary. Baczyński, podobnie jak Gajcy, walczył i zginął podczas powstania warszawskiego. W jego wierszach pisanych w okresie okupacji zdecydowanie widać wpływy katastrofizmu i elementy apokaliptyczne. Baczyński często wspominał o nieuchronnym losie całego pokolenia – da się to szczególnie zauważyć w wierszu „Pokolenie”.
• Tadeusz Konwicki. Elementy katastroficzne w twórczości Tadeusza Konwickiego są widoczne w jego wydanej w latach 70. XX wieku powieści – „Mała apokalipsa”, w której, jak wskazuje tytuł, pisarz wykorzystał motyw apokalipsy, bardzo charakterystyczny dla katastrofizmu. Książka opowiada o pisarzu żyjącym w Polsce Ludowej, który ma dokonać samospalenia. 

PODSUMUJMY: katastrofizm, jako tendencja literacka, zaczął się pojawiać już pod koniec XIX i wówczas był ściśle związany z poczuciem niepokoju, jaki niósł koniec jednego stulecia. W latach późniejszych wizje katastroficzne w dużej mierze pojawiały się, jako odpowiedź na zawirowania historyczne XX wieku, w tym dwie wojny światowej. Katastrofizm charakteryzował się przede wszystkim fatalistycznym przekonaniem o tym, że ludzką cywilizację i kulturę czeka niedługi koniec. W polskiej literaturze motywy katastroficzne widoczne były, między innymi, w twórczości poetów: Jana Kasprowicza, Tadeusza Gajcego i Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.