Wszyscy byli odwróceni. Sowa, córka piekarza

Jakiś czas temu brałem udział w wykładzie prowadzonym na mojej uczelni, gdzie policyjni inspektorzy przedstawiali współczesne zagrożenia w zakresie potencjalnej kradzieży tożsamości w internecie. Nie jest to trudne: personalia danej osoby łatwo namierzyć, jeszcze łatwiej pozyskać zdjęcia uwiarygadniające ewentualne przestępstwo. Z uwagi na znakomitych prelegentów, uczennicy mieli wiele pytań, tym samym nie zdołałem przebić się ze swoim. A szkoda, ponieważ chciałem zapytać policjanta, co myśli o książce Marka Hłaski pod tytułem „Sowa, córka piekarza”. Nie licząc księdza Robaka z sienkiewiczowskiego „Ogniem i Mieczem”, to druga w historii naszej literatury zuchwała kradzież tożsamości. Kto jej dokonał i jaki miał w tym powód? Jeśli do tej pory myśleliście, że problem podszywania się pod innych pozostaje znakiem naszych czasów,  to powieść polskiego pisarza skutecznie wyprowadzi was z błędu.  

W ostatnich dniach dużo mówi się o wyborze nowego selekcjonera reprezentacji Polski w piłce nożnej. Wśród pisarzy mówi się, że zawodnik, podobnie jak trener, jest tak dobry, jak jego ostatni mecz. Powieść „Sowa, córka piekarza” to ostatnia książka wydana przez polskiego autora za jego krótkiego życia. Nie jest uznawana za najlepsza, ale bez wątpienia oddaje tęsknotę za krajem Marka Hłaski, któremu niedane było jednak wrócić do ojczyzny i rok po premierze książki „Sowa, córka piekarza” zmarł w Niemczech. Był to dziwny, skomplikowany etap życia Marka Hłaski. Wcześniej, jak wielu innych artystów, pisarz zdał sobie sprawę, że w oczach komunistycznych władz będzie stanowił zagrożenie, przez to jego życie zawodowe i prywatne znajdzie się na celowniku Służby Bezpieczeństwa. To w pewnym sensie rechot historii, ponieważ Marek Hłasko na poważnie rozpoczął przygodę z pisaniem m.in. na zlecenie „Trybuny Ludu”, czasopisma mocno powiązanego z komunistycznym reżimem. Dlaczego kontekst historyczny pozostaje tak ważny dla oceny treści książki „Sowa, córka piekarza”? Być może dlatego, że Marek Hłasko był postrzegany jako czołowy nonkonformista czasów PRL-u. Buntował się i otwarcie wyśmiewał socjalistyczne ideały, a ostentacyjna postawa polskiego literata szybko zjednała mu wrogów w Gomułkowskim aparacie władzy. Wyjechał i nigdy nie wrócił do Polski, a książka „Sowa, córka piekarza” stanowi wyraz trudnej do ugaszenia tęsknoty, szczególnie widocznej w drobiazgowych momentami opisach Wrocławia. Stolica Dolnego Śląska była w przeszłości miejscem, gdzie młody Hłasko dorastał i szukał dla siebie pomysłu w życiu. Wrocław był świadkiem pierwszych kroków na drodze do literackiej wielkości i w pewnym sensie to właśnie tam Marek Hłasko zamkną swoją niezwykłą przygodę z piórem. Zrobił to pośrednio, czyniąc z Wrocławia tło dla wydarzeń opisanych w książce „Sowa, córka piekarza”.  

Historia przedstawiona przez Marka Hłaskę nie może dziś nikogo dziwić. W latach 50’ XX wieku nie było mowy o skutecznej weryfikacji tożsamości. Ludzie ginęli w niewyjaśnionych okolicznościach, a znajdując ich paszporty, łatwo było wejść w ich buty, choć bez wątpienia wymagało to sprytu i pomyślunku. Bohater książki „Sowa, córka piekarza” to człowiek niezwykle pragmatyczny, cyniczny i... zakochany w swojej legendzie. Brzmi znajomo? Taki sam był Marek Hłasko w oczach świata, który go otaczał. Lubił się bawić, lubił używki i nie stronił od towarzystwa kobiet. Grzegorza poznajemy już na początku powieści „Sowa, córka piekarza”. Mężczyzna właśnie stracił prace w jednej z redakcji w Warszawie, gdzie pracował jako dziennikarz i autor publikacji. Podróż pociągiem do rodzinnego Wrocławia nie powoduje uśmiechu na ustach mężczyzny. Grzegorz na dobra sprawę nie wie, co ze sobą zrobić i nie ma wiele czasu, aby znaleźć odpowiedź na pytania o przyszłość. Zdiagnozowana u 33-letniego mężczyzny śmiertelna choroba serca pewnie w niejednej osobie wywołałby falę refleksji i przerodziła się w rozpacz nad przemijającym życiem. Grzegorz nie należy jednak do tych osób, przeciwnie: korzysta z rozmachem z danego mu czasu i poznaje niejaką Weronikę Rackmann. Kobieta pozostaje w związku małżeńskim ze swoim mężem, ten jednak pozostaje osadzony w wiezieniu i wisi nad nim kara śmierci. Grzegorz poznaje Weronikę za sprawą wspólnego znajomego, który zwrócił uwagę na podobieństwo głównego bohatera do osadzonego w wiezieniu majora Rockmanna. Niewinny zbieg okoliczności zamienia się w spiralę kłamstw, gdzie fikcja miesza się z rzeczywistością, a pierwszą ofiarą misternie uknutej intrygi jest prawda o uczuciach i emocjach Grzegorza. Nie liczcie na proste pytania i odpowiedzi: Marek Hłasko opisuje tragiczny los ludzi w powojennej Polsce, gdzie priorytetem było przetrwanie, nawet za cenę kompromisów w zakresie moralności. To ważne, ponieważ autor w żadnym momencie nie ocenia głównego bohatera. Zupełnie jak gdyby wyszedł z założenia, że pewne rzeczy w życiu się dzieją same z siebie i należy je brać takimi, jakimi nam się przytrafiają. Odważne wnioski o nieco hedonistycznym znaczeniu? Cóż, taki był Marek Hłasko, a wielką zaletą jego powieści jest fakt, że w każdym z bohaterów znajdziemy ślad autora. M.in. za to czytelnicy kochali twórczość polskiego pisarza: bywał szczery, bezpośredni, często prostolinijny. Jednocześnie potrafi nazywać słowami to, co wielu jego rodaków czuło, ale nie miało w sobie dość odwagi, aby o tym powiedzieć głośno.  

Powieść „Sowa, córka piekarza” to dzieło inne, aniżeli najbardziej znane książki Marka Hłaski. Mniej znajdziemy w książce opisów sowieckiej okupacji, więcej za to pojawia się opisów i portretów zwykłych ludzi. Grzegorz i Weronika stanowią parę kochanków, którzy być może w innych okolicznościach nigdy by się nie poznali. Tymczasem ich spotkanie wydaje się najmniej przypadkowym ze wszystkich książek Marka Hłaski, jakie miałem przyjemność czytać.  

Grzegorz mocno przypomina mi Marka Hłaskę. Kim jednak była Weronika i kto stanowił dla niej inspirację w oczach polskiego pisarza? To jedna z wielu tajemnic, jakie polski pisarz zabrał ze sobą na inny, lepszy świat, choć i w tym zakresie nie sposób przesądzić, gdzie ostatecznie wylądował Marek Hłasko. Na koniec jeden z moich ulubionych cytatów z książki „Sowa, córka piekarza”: 

„Dano ci życie, które jest tylko opowieścią. Ale to już twoja sprawa, jak ty ją opowiesz i czy umrzesz pełen dni”.

Marek Hłasko to postać nieszablonowa  w historii polskiej literatury pięknej. Niewielu literatów żyło tak krótko, jednocześnie zachwycając swoim piórem i budząc tak wielką ciekawość czytelników. Z dzisiejszego punktu widzenia, można śmiało uznać, że życiorysem polskiego pisarza można by obdzielić przynajmniej kilku ludzi. Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę fakt, że Hłasce przyszło wieść życie w trudnej, powojennej rzeczywistości PRL-u, jego dokonania i osiągnięcia robią jeszcze większe wrażenie. Wyjeżdżając na emigrację, nie spodziewał się wrócić, jednocześnie z nostalgią wspominał swoją ojczyznę. Wielu sympatyków twórczości Marka Hłaski pozostaje przy zdaniu, że najlepsze teksty polski pisarz tworzył jeszcze za życia w swojej ojczyźnie. Nawet jeśli to prawda, nie ma powodu, aby rezygnować z przeczytania książki pod tytułem „Sowa, córka piekarza”. Książki ostatniej, wydanej przez Hłaskę rok przed jego śmiercią, a jednocześnie silnie związanej czasami przemian w Polsce po śmierci Józefa Stalina w 1953 roku.  

Tłem historycznym dla książki „Sowa, córka piekarza” pozostaje pierwsza połowa lat 50’ XX wieku. Ma to znaczenie dla oceny treści opowiadania, ponieważ Marek Hłasko mocno osadzał swoich bohaterów w realiach epoki, czyniąc z nich niejako głos większej grupy społeczeństwa. W latach 50’ XX wieku ludzie byli biedni, panował głód i brak perspektyw, związany m.in. z wysokim bezrobociem. Dziwne to czasy z obecnej perspektywy, prawda? Mówi się, że XXI wiek w Europie to szczytowe osiągniecie cywilizacji w zakresie możliwości i dobrobytu. Książki Marka Hłaski nie mają bynajmniej natury historycznej, jednocześnie wiele o samej epoce polskiego pisarza mówią. Jaki obraz naszych rodaków wyłania się z książki „Sowa, córka piekarza”?  

Bohaterem książki jest Grzegorz. Pisarz, poeta, człowiek ze złamanym sercem. Nie z miłości, ale z powodu śmiertelnej choroby. 33 lata sugerują związek z Chrystusem i nie jest to interpretacja na wyrost. Dość powiedzieć, że w jednym z fragmentów Hłasko dosłownie cytuje psalm dwudziesty trzeci Psalmu Dawida "Choćbym też chodził w dolinie śmierci, nie będę się bał złego, albowiem Tyś ze mną; laska Twoja i kij Twój: te mnie cieszą". Słowa te padają ze strony major Rackman. Oficer RAF-u pozostaje osadzony w wiezieniu i czeka na wyrok śmierci. W tym czasie jego zona Weronika zatrudnia w charakterze kierowcy wspomnianego wyżej Grzegorza. Mężczyzna nie ma nic do stracenia: wdaje się w romans z Weroniką, oszukuje i manipuluje innych dla swoich doraźnych korzyści. Wiara, cnota, bezinteresowność? Próżno szukać podobnych cech w postawie głównego bohatera. Bliższe wydają się mu cynizm i wyrachowanie, trudno uciec od wrażenia, że Grzegorz podobnie jak Marek Hłasko, to dziecko swoich czasów. Niektórzy wskazują, że wątków biograficznych w książce  „Sowa, córka piekarza” znajdziemy przynajmniej kilka. Pozostają one związane ze sposobem, w jaki prowadzi się główny bohater książki, czyli z rozmachem korzysta z życia, sieje rozpustę i zgorszenie w oczach innych. Czy taki był właśnie polski pisarz? Dla osób zaznajomionych z życiorysem autora książki „Sowa, córka piekarza” odpowiedź wydaje się oczywista. Inni z kolei będą zaskoczeni, gdy znajdą odpowiedź, dlaczego Hłaskę porównywano do Jamesa Deana i dlaczego ów porównanie nie było na wyrost.  

Powieść „Sowa, córka piekarza” czyta się szybko. Napisana nieco chaotycznym, ale w gruncie rzeczy prostym językiem książka, stanowi jedno z najważniejszych dokonań polskiego pisarza na obczyźnie. Ciężki, momentami przygnębiający klimat powieści przeplatają niespodziewane wspomnienia wuja Józefa, co nadaje tu i ówdzie książce nieco bardziej rubaszny charakter.  

Komu polecam książkę „Sowa, córka piekarza”? Czytelnikom ciekawym świata i wrażliwym na jego piękno. Marek Hłasko jak mało który autor przekonuje w swoich powieściach, że aby dostrzec ulotne piękno, warto wcześniej zmierzyć się wcześniej z prawdą o nas samych.

Pod koniec ubiegłego roku zwróciłam swoje oczy ku twórczości pisarza nieco zapomnianego, jednocześnie wartego poznania z uwagi na niezwykły życiorys. Marek Hłasko urodził się w 1934 roku. Jak sam wspominał, w wieku pięciu lat zakończyło się jego dzieciństwo. Wybuch II Wojny Światowej oraz śmierć ojca położyły się cieniem na twórczości polskiego pisarza. W książkach Marka Hłaski panuje przygnębiający klimat powojennej Polski, gdzie bieda, ubóstwo i brak perspektyw stanowią szarą codzienność milionów polskich obywateli. Dlaczego to właśnie Marek Hłasko stał się symbolem tamtych czasów? Bez wątpienia zabieranie głosu w opozycji do propagandy komunistycznej wymagało nie lada odwagi. Polski pisarz często mylił odwagę z odważnikiem - słynął z temperamentu i porywczości. Pił alkohol i awanturował się jak wielu młodych ludzi po wojnie. Jednocześnie opisywał świat bliski całemu swojemu pokoleniu. To właśnie m.in. z tego powodu został zmuszony do opuszczenia kraju przez komunistyczne władze pod przewodnictwem Władysława Gomułki. Znamienne, że polski komunista widział w młodym pisarzu zagrożenie dla nowego ładu i porządku budowanego w Polsce pod dyktando sowieckich dygnitarzy.  

Bohaterem książki „Sowa, córka piekarza” jest Grzegorz, 33-letni mężczyzna z przeszłością. Jaką? Trudną do uchwycenia, autor posługuje się na kartach swojej opowieści wieloma skrótami myślowymi i niedopowiedzeniami. Wiemy, że Grzegorz wcześniej parał się pisarstwem i dziennikarstwem. Wiemy również, że w mało transparentnych okolicznościach został wyrzucony z poprzedniego miejsca pracy za osobliwe powiązania z pewnym małżeństwem. Grzegorz w momencie, gdy go poznajemy, choruje śmiertelnie na serce. Czy taka okoliczność może tłumaczyć zachowanie mężczyzny w książce „Sowa, córka piekarza”? Taka interpretacja to droga na skróty, ponieważ Grzegorz to postać złożona i trudna w ocenie. Być może dlatego, że jak tuż po premierze książki zauważyło wielu przyjaciół autora, główny bohater przejawia wiele zachowań bliskich samemu Hłasce?  

Grzegorz po powrocie do rodzinnego Wrocławia zatrudnia się w charakterze kierowcy u Weroniki Rackmann. Kobieta jest żoną oficera niemieckiego, osadzonego w wiezieniu i czekającego na wykonanie wyroki śmierci. Pikanterii całej sprawie dodaje fakt, że pan Rockmann to człowiek niesłusznie skazany. Tymczasem Weronika ulega czarowi roztaczanemu przez Grzegorza i stopniowo oboje zatracają się w nowej rzeczywistości. Główny bohater powieści od początku wydaje się niebezpiecznie przypominać kobiecie uwiezionego przez władze męża. Brzmi jak ckliwy romans w powojennej rzeczywistości? Nic podobnego.

Marka Hłaskę albo się kocha, albo nienawidzi. Próżno szukać w twórczości polskiego autora powiewu optymizmu, on sam był człowiekiem w gruncie rzeczy nieszczęśliwym, miotającym się pomiędzy kruchymi złudzeniami w zakresie swojej przyszłości. Widać to szczególnie w książce „Sowa, córka piekarza”, gdzie tytułowy bohater, będąc śmiertelnie chorym, rozpoczyna grę prowadzoną bez żadnych skrupułów, gdzie jego zachowania determinowane są namiastką lepszego życia. W niektórych fragmentach czytając powieść „Sowa, córka piekarza” miałam przed oczami polskiego pisarza. Znane są jego podboje miłosne za granica, m.in. w Paryżu, gdzie przecież cudowna Agnieszka Osiecka nielegalnie przewoziła maszynopisy Marka Hłaski, ryzykując przy tym swoje życie. Grzegorz, bohater książki „Sowa, córka piekarza” również potrafi znakomicie odnaleźć się w otaczającej go rzeczywistości, znajduje przychylnych sobie ludzi i z powodzeniem wykorzystuje ich naiwność. Czy taki był Marek Hłasko? Niektórzy powiedzą, że tak. Za pozorami macho kryła się jednak wrażliwość i niezrozumienie, z jakimi polski pisarz mierzył się przez całe swoje życie.

Powieść „Sowa, córka piekarza” to ostatnia książka wydana za życia przez Marka Hłaskę. Czy najlepsza? Osobiście wyżej cenię "Pięknych dwudziestoletnich", niemniej wciąż mówimy o literaturze wysokich lotów, przedstawionej w oparach wojny i beznadziei. Marek Hłasko nie jest autorem prezentującym rozbryzgany optymizm na łamach swoich powieści. Polski pisarz wychodził z założenia, że prawda być może nas nie wyzwoli, ale na pewno ułatwi poruszanie się w otaczającym nas świecie. I choć świat ten mocno zmienił się w ciągu ostatnich stu lat, istota natury człowieka pozostaje ta sama. Tym samym książka „Sowa, córka piekarza” pozostaje aktualna nawet dziś i to najlepszy powód, aby po nią sięgnąć.

Ostatnio przy kawie z koleżanką rozmawiałam o kryzysie męskości w obecnych czasach. Burzliwa rozmowa zaprowadziła nas w rejony męskich ideałów. Po krótkiej chwili namysłu uznałam, że ze wszystkich mężczyzn na świecie najbardziej chciałabym wypić kawę z Markiem Hłaską. Podejście to wydaje się naiwne z dwóch powodów. Po pierwsze polski pisarz był jak kometa Halleya – pojawił się na niebie i zniknął, zapisując się w historii literatury jako autor kilku książek i kilkudziesięciu opowiadań. Dla sympatyków twórczości Marka Hłaski to niewiele, autor bowiem umarł tak jak żył: szybko, gwałtownie i w tajemnicy. Po drugie, niemożność pójścia na kawę z Markiem Hłaską wynika z prozy jego życia: pisarz zdecydowanie cenił alkohol ponad kawę, a jego zdjęcia ciężko znaleźć bez papierosa w ustach. Nie były to czasy, kiedy uznani pisarze wynajmowali agencje PR-owe, aby te ocieplały wizerunek i prowokowały jeszcze większą popularność. Marek Hłasko nie potrzebował splendoru wokół siebie, choć jednocześnie doskonale się w nim odnajdywał. Opinia awanturnika, pijaka i bawidamka ciągnie się za nim od ponad stu lat. Być może miałam szczęście, że urodziłam się 35 lat po śmierci tego drania?  

Książka „Sowa, córka piekarza”, wydana nakładem wydawnictwa ALFA przeleżała na mojej półce kilka lat. W międzyczasie przeczytałam „Ósmy dzień tygodnia” oraz „Pięknych dwudziestoletnich”. Obie książki opisywane są jako sztandarowe dzieła Hłaski w przedmiocie krytyki literatury socjalizmu, a szerzej również w zakresie powojennej rzeczywistości, jaka przyniosła milionom Polaków głód, ubóstwo i przemoc ze strony opresyjnych władz. Polski pisarz stał się niejako symbolem głosu swojego pokolenia. Ludzi młodych, często pozbawionych beztroskiego dzieciństwa, którzy w wyniku wybuchu II Wojny Światowej z dnia na dzień musieli dorosnąć. Marek Hłasko zrobił błyskotliwą karierę, a jego życie bez wątpienia to gotowy scenariusz na porywający film. Książka „Sowa, córka piekarza” to schyłkowy etap kariery pisarskiej polskiego autora na emigracji, przez wielu krytyków deprecjonowany z uwagi na osiągnięcia literackie za czasów obecności pisarza w Polsce. Czy słusznie? Twórczość Hłaski choć krotka, wyraźnie prezentuje nieco inny charakter, właściwy dla kolejnych etapów życia polskiego pisarza. Wspólnym mianownikiem dla wszystkich dzieł Hłaski w moich oczach jest rezygnacja z walki o siebie, przeplatana pragnieniem choćby krótkich chwil radości i spełnienia. Często przybierają one w powieściach Hłaski postać zbliżenia pomiędzy ludźmi, trochę na przekór naturze samego autora, który, choć często znajdował się w centrum uwagi, pozostawał wrażliwy oraz nieco wycofany. Ot jeden z wielu paradoksów twórczości Marka Hłaski, za które jedni go uwielbiają, a inni krytykują.

„Sowa, córka piekarza” opisuje historię niejakiego Grzegorza, mężczyzny w średnim wieku, którego życie właśnie rozpada się na kawałki. Zatrudniony jako dziennikarz w jednej z warszawskich redakcji, mężczyzna uwikłał się w skomplikowaną relację z pewnym małżeństwem. Wyrzucony z pracy nie ma wyboru: podejmuje decyzje o powrocie do rodzinnego Wrocławia. Wraca, czy ma jednak dokąd? Tłem dla powieści „Sowa, córka piekarza”  jest połowa lat 50’ XX wieku. Czasy, kiedy niektórzy mieli niewiele, a inni nie mieli nic. Chaos II Wojny Światowej wywołał ogromne poczucie odrzucenia w części społeczeństwa, rozczarowanego, że trud i wysiłek wojenny został zamieniony w okupację przez sowieckie władz. W powieści Marka Hłaski bezzasadne aresztowania czy sfingowane wyroki sadów są na porządku dziennym. Ofiara represji pada m.in. pan Rockmann, były pilot RAF-u, skazany przez komunistyczne władze na wyrok śmierci. Jego żonę, Weronikę Rockmann, Grzegorz poznaje przypadkowo. Kobieta poszukuje akurat kierowcy, a Grzegorz chętnie przystaje na tę propozycję - potrzebuje pieniędzy i nie ma nic do stracenia. Świadom swojej śmiertelnej choroby, mężczyzna zdaje się korzystać z życia: oszukuje, manipuluje i wykorzystuje innych dla realizowania swoich partykularnych interesów. Jego sporym atutem w oczach Weroniki pozostaje aparycja i charakter zbliżony to skazanego na śmierć męża. Grzegorz stopniowo przejmuje jego tożsamość, a para kochanków zaczyna tracić rozeznanie w otaczającej ich rzeczywistości. Czy znajdą wyjście z labiryntu misternie utkanej sieci kłamstw oraz intryg?  

„Sowa, córka piekarza” to powieść dojrzała, opisująca tęsknotę Marka Hłaski za Polską. Polski pisarz mieszkał za swojego życia zarówno we Wrocławiu, jak i w Warszawie, topografia obu miast została przedstawiona w książce drobiazgowo, szczególnie stolicy Dolnego Śląska. Uwagę zwracają również niby mimowolnie przedstawiane opisy anonimowych ludzi, mijanych we Wrocławiu przez Grzegorza i Weronikę. Każde z nich dba o teatralność gestów, które mają zachować w tajemnicy ich romans, jednocześnie stanowią ucieczkę przed szarym, smutnym światem powojennej Polski.  

Zbyt długo zwlekałam z przeczytaniem powieści „Sowa, córka piekarza”. Nie idźcie w moje ślady i złapcie książkę Marka Hłaski w wolnej chwili. Wzruszenie mieszało się z obrzydzeniem, fascynacja przeplatana brakiem moralności prowokuje do pytań o kondycję człowieka w najtrudniejszych momentach jego życia. Marek Hłasko takich momentów miał wiele w swoim krótkim, ale szalonym życiu.