Półgębkiem

Hanna Gosk w swojej książce zagłębia się w genezę polskiej mentalności, poszukując jej źródeł w długiej historii chłopstwa, które przez wieki pozostawało w podporządkowaniu. To doświadczenie, choć niekoniecznie dramatyczne, ukształtowało w chłopach deficyt zaufania do innych ludzi i instytucji państwowych, oraz opór wobec nowoczesności, objawiający się sprytem i cwaniactwem w codziennym życiu. Rozważania te prowadzą do pytania, czy "ludowa historia" Polski i opowieści o "chamstwie", choć traktowane po macoszemu, mogą stanowić nie tylko opis rzeczywistości, ale też jej potencjalne rozwiązanie?

Gosk koncentruje się na "narracjach źle obecnych", czyli tych, które są przekazywane w sposób niepełny, pozbawiony szczerości. Autorka skupia uwagę na wątkach postzależnościowych, które pojawiają się w literaturze i dotyczą świadomości byłych subalternów, czyli chłopów. Dominująca narracja heroiczno-martyrologiczna, reprezentująca punkt widzenia szlachty i inteligencji, pozostawia tę warstwę społeczną praktycznie niezauważoną.

Refleksji poddana jest polska proza XX i XXI wieku, jako cenny zapis przemian świadomości społecznej warstwy, która stanowi większość współczesnych Polaków, a którą historia naznaczyła piętnem poniżenia i wstydu. Autorka zadaje pytania o budowanie narracyjnej tożsamości w obliczu materiału, który nie zachęca do publicznego dzielenia się. Jak przedstawić upodlenie z perspektywy ofiary? Jak przemilczeć własną pogardę i przemoc? Jak ukryć zdradę swoich korzeni czy odseparować się od gniewu i chęci odwetu?

Te trudne pytania prowadzą do nowatorskiego spojrzenia na współczesną literaturę jako świadectwo mało zbadanych, problematycznych zjawisk. Omawia postawy chłopskie na przestrzeni czasów, począwszy od zaborów, przez dwudziestolecie międzywojenne, II wojnę światową, okres PRL-u, aż do czasów współczesnych III RP.