Doktor Jekyll i pan Hyde

Mówi się, że człowiek nie jest z natury zły. Ale zaczęłam się zastanawiać, czy to oznacza, że człowiek jest z natury dobry?

Doktor Jekyll twierdzi, że człowiek ma dwojaką naturę – czai się w nim zarówno dobro, jak i zło. Dzięki swoim badaniom tworzy preparat, który umożliwia mu wcielenie się w Pana Hyde’a – ucieleśnienie czystego zła. Hyde służy doktorowi do spełniania jego zachcianek i czynienia zła bez wyrzutów sumienia. Skoro Doktor Jekyll wielokrotnie powraca do postaci Hyde’a, mimo że wie, jakie są tego konsekwencje, nasuwa się pytanie: czy jednak człowiek z natury nie skłania się bardziej ku złu?

Szczególnie ciekawy był dla mnie fragment, w którym Pan Hyde potrącił dziewczynkę i obojętnie odszedł. Wszyscy, którzy zgromadzili się wokół dziecka, poczuli ogromną nienawiść do sprawcy i byli gotowi się na nim zemścić. To pokazuje, jak złożona jest natura ludzka – zło złu nie jest równe, a niektóre występki potrafimy usprawiedliwiać, mimo ich złej natury.

Pomimo tego, że książka jest krótka, zostawiła mnie z niedosytem i rozterkami na temat relatywizmu moralnego.

Podczas lektury żałowałam, że nie poznaję tej historii po raz pierwszy – że nie została mi ona automatycznie przekazana przez kulturę – bo zastanawiałam się, jak o wiele lepiej byłoby śledzić rozwój zagadki bez znajomości zakończenia. Dużo mówi się o „dualnej naturze człowieka”, o walce dobra ze złem, ale mnie najbardziej zafascynowało to, że mimo wyraźnie zarysowanych ról, książka nie wydaje się opowieścią o jednej stronie człowieka walczącej z drugą. Wręcz przeciwnie – to właśnie „dobra” strona aktywnie poszukuje sposobu, by sięgnąć po destrukcję, pokazując, że jej cnota to tylko pozory.

Podobnie – ani Jekyll, ani Hyde nie mają prawdziwej motywacji, by być „dobrym” czy „złym”; są raczej ofiarami jakiegoś wewnętrznego zaburzenia, które zmusza ich do działania – to typowy dla epoki wiktoriańskiej sposób postrzegania psychologii, który ostatecznie odbiera postaciom sprawczość. Dracula zabija, by przetrwać. Potwór Frankensteina działa, bo jest produktem tragicznie zaburzonego „domu”. A Hyde działa z wewnętrznego przymusu autodestrukcji, mimo że ceni życie ponad wszystko – ale nie potrafi wystarczająco się chronić, by je zachować.

To nie zło rodem z Miltonowskiego Szatana czy Moriarty’ego – zło świadome, wynikające z określonego sposobu postrzegania świata. To raczej zło „frenologiczne” – ktoś mierzy komuś głowę suwmiarką i ogłasza go złym na podstawie arbitralnych wartości, bez zrozumienia, motywacji czy sensu.

A jednak to zło nie wydaje się niewiarygodne – Stevenson ukazuje je jako analizę uzależnienia i innych zachowań autodestrukcyjnych, gdzie czysto chemiczna przyjemność staje się celem samym w sobie, mimo że osoba uzależniona zapewnia, iż niczego nie pragnie bardziej niż się od tego uwolnić. To stan, w który można wpaść z nieświadomości i nieuwagi, nie zdając sobie sprawy, jak trudno będzie się potem z niego wydostać.

I to jest coś, z czym większość z nas może się utożsamić – dużo łatwiej niż z psychopatycznym chłodem Moriarty’ego, który zakłada pełne zrozumienie świata, ale zupełnie inne emocjonalne reakcje. Większość z nas potrafi przyznać, że jest w niej jakaś część, której się nie lubi, która budzi niepokój, jakieś myśli i pragnienia, które pojawiają się mimowolnie i z którymi trzeba walczyć. A to, że są na tyle silne, by trzeba było z nimi walczyć, jest właśnie tym, co nas niepokoi i skłania do refleksji – bo nie chcemy wierzyć, że takie niezrozumiałe siły mogą w nas istnieć tuż pod powierzchnią i ujawnić się nie z powodu złej woli, lecz przez zwykły, bezmyślny błąd.