Heban

Afryka, piękny i odległy kontynent, pełen skrajności, kultur pierwotnych i dzikich, tak różnych od znanej nam kultury świata zachodniego. Często sięgam po literaturę opisującą dzieje Afryki, to jak podróż w nieznane, którą przyjmuje się z całym dobrodziejstwem inwentarza, wolna od ocen z góry ferowanych, inaczej czytelnik i podróżnik naraża się na niezrozumienie, ignorancję. Tym bardziej byłem podekscytowany, gdy w moje ręce trafił “Heban” autorstwa Ryszarda Kapuścińskiego, traktujący o losach Afryki w burzliwej, drugiej połowie XX wieku: czasu wielkich rewolucji, powstań i walki o niepodległość, nierzadko rozumianej jako gra partykularnych interesów, gdzie śmiertelnym wrogiem był mieszkaniec sąsiedniej wioski. Jaką Afrykę kreśli przed nami Kapuściński w zbiorze swoich esejów opisujących Czarny Ląd?


Nie ukrywam, liczyłem na ciekawostki i smaczki właściwie dla kontynentu tak bogatego w tradycje, kultury i zwyczaje odmienne od naszych europejskich. Kapuściński wychodzi naprzeciw wszystkim tym, którzy chcą dowiedzieć się więcej nie tracąc z oczu tego, co najważniejsze: drugiego człowieka. Opowieści autora mają formę opowiadań, przemyśleń i opisów sytuacji, których był świadkiem w różnych krajach, różnych okresach czasu. To jak podróż na gapę z mistrzem reportażu, który subtelnie, acz konkretnie kiwa głową w kierunku, gdzie warto patrzeć i uważny czytelnik podążając tymi śladami odkrywa niezwykle skomplikowany świat Afryki.

“Heban” bynajmniej nie jest wolny od historycznego rysu dla genezy konfliktów w państwach takich jak Ruanda, Liberia czy Uganda. I to wprowadzenie nierzadko warunkuje zrozumienie przedstawionej teraźniejszości - my Polacy doskonale rozumiemy ów zależność, nie szukając daleko wystarczy podać przykład Wołynia, gdzie wydarzenia lokalnie inspirowane przez zbrodniarzy wojennych po obu stronach położyły się cieniem na relacjach polsko - ukraińskich aż po dzień dzisiejszy. Wracając jednak do Afryki: ta kreślone piórem autora jest piękna, wyjątkowa. Kapuściński pisze o niej:

“Afryka to kontynent zbyt duży, aby go opisać. To istny ocean, osobna planeta, różnorodny, przebogaty kosmos. Tylko w wielkim uproszczeniu, dla wygody, mówimy - Afryka. W rzeczywistości, poza nazwą geograficzną, Afryka nie istnieje."

To co stanowi o wspólnym mianowniku Afryki, to bez wątpienia: wojna, przemoc, głód, bieda, walka o przetrwanie. Opowieść z każdego kolejnego opisanego kraju to zapętlona historia:
* lokalnego watażki, dyktatora czy psychopaty, który doszedł do władzy po zabiciu swojego poprzednika;
* przewrotu czy ludobójstwa;
* wojen klanowych - o ziemię, krowy, jedzenie;
* walki z przyrodą - suszą, upałami, chorobami, dzikimi zwierzętami.


Łatwo w tym wszystkim się pogubić, kiedy jedna historia przypomina kolejną, jednak patrząc na nie z dystansem czytelnik nabiera przekonania, że Afryka opisana w “Hebanie” to de facto historia ludzkiej natury nakreślona w miejscu, które dało początek ludzkiego gatunku w oczach antropologów. Taki punkt widzenia pozwala przyjrzeć się również nam, ludziom z kultury zachodniej, przez wieki traktujących ludzi z Afryki jak towar będący przedmiotem handlu.

Polecam wszystkim ciekawskim, również tym którzy chcą zabrać się w podróż po Afryce, ale nie maja takiej możliwości: “Heban” to znakomite wprowadzenie do kultury, wierzeń i konfliktów w Afryce, którą tylko umownie można nazwać kontynentem, co sam Kapuściński wielokrotnie podkreślał z uwagi na jej różnorodność.

4.5/5

“Heban” zachwycił mnie przede wszystkim różnorodnością przedstawionych historii, a te dotyczą kultury, lokalnych zwyczajów, jedzenia czy wierzeń: Afryka jako wspólny mianownik jest tu jedynie punktem wyjścia dla świata, który dobrze poznał Kapuściński w trakcie swoich niezliczonych podróży. Swoją drogą, mimo tylu ryzykownych i niebezpiecznych zdarzeń jakie miały miejsce na szlaku przez autora przemierzaniem, kto przeczytał “Heban” pewnie pomyślał jak pięknie byłoby u boku autora zobaczyć Afrykę, tych wyjątkowych ludzi, których spotkał na swojej drodze, przeglądać się z bliska ich życiu tak różnym od naszego!

Mimo iż sama forma reportażu, tak cudownie bliska twórczości Ryszarda Kapuścińskiego, zakłada pełna wiarygodność w przedstawianiu kolejnych wydarzeń, trudno nie odnieść wrażenia, że historia Czarnego Lądu skąpana w oparach niewolnictwa odcisnęła się głębokim piętnem na dziejach Afryki - jest to widoczne nawet dziś, autor nie ucieka od tych faktów, nie wyciąga ich jednak raz po raz, starając się raczej przyjrzeć nieznajomym, dostrzec w nich radości i smutki, marzenia i troski, nie napotykając przy tym uprzedzeń czy rezerwy o jaką można by podejrzewać mieszkańców czarnego lądu na widok białego mężczyzny.

Retrospekcja sięgająca czasów kolonializmu nie jest tu przypadkowa: mimo iż autor skupia się na codzienności, ślady zdarzeń z przeszłości widać na każdym kroku: Afryka jawi się w esejach Kapuścińskiego jako nie tyle kraj trzeciego świata, co wysypisko śmieci, bez zainteresowania możnych tego świata o ile nie mają w tym swojego partykularnego interesu. Intrygujące, że dla nas, mieszkańców Europy, II Wojna Światowa była konfliktem, który położył kres wielkim wojnom na kolejne 70 lat, jeśli nie liczyć lokalnych wojen na Bałkanach czy wschodzie Europy. Tymczasem Afryka targana wojnami jest nieustannie, nie potrzebuje wielkich konfliktów, które ogarnąłby cały kontynent, przeciwnie: wywołane lokalnie napięcia są w swojej naturze niezwykle brutalne, prowadząc do eksterminacji ludności w oparciu o kryterium pochodzenia, płci, czy zaszłości historycznych. I to wszystko jest tylko tłem dla książki “Heban”, ale bez owej wiedzy nie sposób pojąc mentalności Afrykańczyków, którzy z jednej strony potrafią docenić deszcz spadający z nieba, z drugiej zaś z wyraźną ostrożnością podchodzą do postępu i zmian w swoim sposobie życia.

W książce znajdziemy opisy czynności tak prozaicznych, jak spacer po wodę, który trwa…. godzinę, i to podczas największych upałów, gdy śmierć z pragnienia nikogo nie dziwi, uchodzi za coś zupełnie zwyczajnego. To jednak refleksje, które budzą się w czytelniku dopiero po odłożeniu książki na półkę po jej przeczytaniu: sama lektura napisana jest językiem lekkim i przyjemnym w odbiorze, widać niezwykłe podejście autora do człowieka, chęć poznania jego historii bez określenia ogólnych założeń wynikających ze stereotypów. “Heban” otwiera oczy na wielokulturowość, poszukiwanie tożsamości, odwoływania się do lokalnych wierzeń i czarów, gdzie największym darem jest wspólny posiłek z drugim człowiekiem.

5/5