Demony Rosji

27 lipca 2022 roku miała miejsce premiera książki Witolda Jurasza pod tytułem „Demony Rosji”. Publikacja ukazała się w Polsce nakładem wydawnictwa Czerwone i Czarne blisko pół roku po rozpoczęciu zbrojnej agresji Federacji Rosyjskiej na suwerenną Ukrainę. Nie jest to przypadek, Witold Jurasz to dziennikarz Onetu i były pracownik ambasady RP w Federacji Rosyjskiej. Autor książki „Demony Rosji” już we wstępie podkreśla, że nie był nikim szczególnym w ambasadzie, gdzie pracował w latach 2005-2009. Początkowo piastował funkcję II sekretarza ambasady, z czasem objął funkcję I sekretarza. Nie brał jednak udziału w najważniejszych rozmowach, nie ma to zresztą większego znaczenia dla oceny treści książki „Demony Rosji”. Witold Jurasz z jednej strony opisuje barwne anegdoty i ciekawostki z życia codziennego w Moskwie, z drugiej zaś przedstawia swoje subiektywne spojrzenie na szeroko pojęta geopolitykę w regionie Europy Wschodniej. Czytałem dwie inne publikacje na ten temat w ciągu ostatnich miesięcy i książka „Demony Rosji” wyróżnia się na tym tle. Dziennikarz Onetu zwraca się przede wszystkim do czytelników pragnących lepiej zrozumieć sposób myślenia władz na Kremlu i samych Rosjan. Nie jest to wiec spojrzenie technokratyczne, sięgające głębokiej analizy uwarunkowań geopolitycznych, ale synteza tego, jak wygląda świat po drugiej stronie lustra. Europa patrzy na lustro i widzi w nim ludzi w Moskwie i Petersburgu podobnych samym sobie. Rosjanie widzą jednak coś zupełnie innego, a rosnący w kraju nacjonalizm potęguje wrażenie różnic, pomiędzy Starym Kontynentem i Federacją Rosyjską. I to właśnie spojrzenie rosyjskiego społeczeństwa determinuje władzę kremlowskich elit, które ciesząc się niesłabnącym poparciem od ponad dwóch dekad, prowadziły wojny w Gruzji, Syrii i w końcu w Ukrainie. Witold Jurasz prowokacyjnie zastanawia się w swojej książce, czy przypadki, jakie miały miejsce m.in. w Buczy oraz Irpieniu musiałby się wydarzyć, aby zachód zrozumiał, co kryje się za „russkij mirem”.  

Witold Jurasz spędził cztery lata w Moskwie, gdzie mieszka z zoną. Jak sam autor podkreśla w książce „Demony Rosji”, nie pojechali z małżonką do stolicy Federacji Rosyjskiej, aby oszczędzać. Żyli i wydawali pieniądze jak każdy przedstawiciel klasy średniej w Moskwie, przez co mieli okazję przekonać się o panujących tam zwyczajach. Dziennikarz Onetu opisując sposób funkcjonowania Moskwy, sugeruje, że to inny świat aniżeli Rosja ukryta za Uralem. Nie jest to pogląd odosobniony, sam nie miałem okazji być w Rosji, ale wielu ludzi wskazuje na pewien dysonans poznawczy, jeśli chodzi o europejską cześć Federacji Rosyjskiej oraz jej azjatyckie stepy. Zaznaczyłem sobie fragment książki „Demony Rosji”, w którym autor relatywizuje znaczenie słowa „dobrobyt”. Witold Jurasz relatywizuje, ponieważ stan „rozwodnienia” jest bliski rosyjskiej rzeczywistości. Na zachodzie bieżąca, ciepła woda, ogrzewanie oraz internet to standard, o który nikt nie pyta na rynku wynajmu. Co więcej, zgodnie z prawem, brak zapewnienia mediów przez wynajmującego, stanowi podstawę prawną dla zgłoszenia sprawy na policję przez najemcę. Jak to wygląda w Rosji? Witold Jurasz wskazuje, że rosyjscy obywatele posługują się podobnym aparatem pojęciowym do europejskiego, jednak rozumieją przez  niego zupełnie inne rzeczy. Aby dom był zdatny do zamieszkania, powinien mieć ściany, dach i drzwi, dobrze tez, jeśli ma okna. Moskiewskie zabudowania, zwłaszcza te położone dalej od centrum wtapiają się w szerszy krajobraz rosyjskiej państwowości, gdzie wymagania wobec życia pozostają odwrotnie proporcjonalne do angażowania kolejnych mirador dolarów w armię. Czy taka polityka Kremla budzi sprzeciw? Witold Jurasz przytacza na łamach swojej książki dane, według których nawet 2-3 miliony ludzi wyjechało z Rosji od dnia 24 lutego 2022 roku. Jest to największy exodus ludności cywilnej w Rosji od czasów Rewolucji październikowej w 1917 roku, choć jak sam autor wyjaśnia, woli się posługiwać terminem „przewrót październikowy”. Rewolucja bowiem oznacza w sobie głębsze zmiany, a takowych w Rosji nie było od czasów XVIII wieku, kiedy to na Kremlu nadano rosyjskiej państwowości status mocarstwa. Zdaniem Witolda Jurasza, Rosja pozostaje wierna założeniom swoich poprzedników, zupełnie nie dostrzegając, że niewiele w niej pozostało ze spuścizny Związku Radzieckiego. Dobrze oddają to problemy demograficzne, a brak sprzeciwu wobec wyjazdu Rosjan na zachód, autor książki „Demony Rosji” tłumaczy w przekonujący sposób. Zdaniem Witolda Jurasza, jeśli manifestacje i protesty mają miejsce na prowincji, wystarczy sypnąć trochę grosza na kilka dodatkowych worków z ziemniakami, ewentualnie skierować tam oddziały policji do pacyfikacji niesfornych obywateli. Zupełnie inaczej wygląda krajobraz Moskwy: protest 100 tysięcy ludzi na Placu Czerwonym mógłby zatrząść w posadach całą Federacją Rosyjską. Nie chodzi jedynie o tłum ludzi, ale obraz zbuntowanego społeczeństwa, występującego przeciwko swojemu carowi. Witold Jurasz sugeruje, że w pewny sensie ludzi mieszkających na Syberii czy na południu Urali Rosjan, nastroje w Moskwie są barometrem ich własnej percepcji świata. Niemniej autor książki „Demony Rosji” podkreśla, że rosyjska prowincja jest o wiele bardziej nacjonalistyczna, aniżeli klasa średnia w Moskwie czy Petersburgu, a przez to bardziej zorientowana na silnego władcę. Cala misterna gra podejmowana przez władze na Kremlu zdaniem Witolda Jurasza, sprowadza się do wywoływania przekonania w rosyjskiej prowincji, że imperialne dążenia Federacji Rosyjskiej pozostają realizowane. Nawet za cenę skromnego standardu życia, który na zachodzie rozumiany jest jako życie w skrajnym ubóstwie.  

Jak wspominałem na wstępie, książka „Demony Rosji” została podzielona niejako na dwie części: jedna z nich skupia się na życiu codziennych Rosjan, droga z kolei szeroko omawia geopolitykę w naszym regionie. Zdecydowanie bardziej podobała mi się pierwsza część i nie wynika to z faktu, że Witold Jurasz nagle zapadł na niemoc twórczą, ale z prostej zależności: polityka mnie nie interesuje. Sięgnąłem po książkę „Demony Rosji” przede wszystkim, aby zrozumieć, czy Rosjanie są nam bliscy kulturowo, czy może jest dokładnie a odwrót: wciąż widoczne są w Federacji Rosyjskiej wpływy azjatyckich stepów. Pamiętam, że jeszcze na lekcjach historii w liceum, nauczycielka z rozmachem przedstawiała czas Złotej Ordy, która mocno dał się we znaki I Rzeczpospolitej oraz całej Rusi. Moskwa zbudowała swoją potęgę na byciu wasalem Mongołów, zbierając na ich rzecz „bakszysz”, inaczej haracz. Podczas czytania książki „Demony Rosji” miałem wrażenie, że Rosja wcale nie jest rozdarta między wschodem i zachodem. To Europa chciała wierzyć, że rosyjska melancholia widoczna szczególnie w zamiłowaniu do wódki oraz poezji, z czasem pozwoli się okiełznać i stanie się częścią zachodniej kultury. Witold Jurasz nie pozostawia wątpliwości w swojej książce, że Rosjanie to w istocie ludzie o dwóch duszach. Jedna z nich wykazuje kompleks wobec szeroko rozumianego zachodu, którego poziom życia nieporównywalnie przewyższa nawet standardy w Moskwie czy Petersburgu. Mowa o oczywiście o zwykłych Rosjanach, jakich Witold Jurasz miał okazję spotkać podczas swojego pobytu w stolicy Federacji Rosyjskiej. Można zgadywać, że wąska grupa ludzi skupionych wokół Kremla żyje, jak to moja babcia mawiała, jak „pączki w maśle”. Większość społeczeństwa rosyjskiego, a to ono stanowi bohatera zbiorowego książki „Demony Rosji”, to ludzie mniej lub bardziej pozbawieni możliwości na polepszenie swojego poziomu życia. Cieszą się okruchami tego, o czym marzą: życie na skraju nędzy rekompensuje sen o neoimperialnej roli Federacji Rosyjskiej w nowym rozdaniu geopolitycznym. Witold Jurasz przypomina, że przed wyborami prezydenckimi w Rosji w 2000 roku, Władimir Putin, jeden z kandydatów, wysłał do swoich krajan list. Prosił o poparcie, obiecywał lepsze życie, modernizację armii i przywrócenie Federacji Rosyjskiej statusu supermocarstwa, jakim w przeszłości cieszył się Związek Radziecki.  

Miejscami publikacja Witolda Jurasza mnie bawiła opisami rosyjskich Burdów, innym razem wywoływać lek, jak wiele Rosjanie są zdolni unieść, aby tylko strzelały szampany na Kremlu po kolejnych wygranych wojnach. Na rynku wydawniczym książek związanych z Rosją pojawiło się w ostatnim czasie wiele, co nie może dziwić, jeśli wziąć pod uwagę obecną sytuację na świecie. Publikacja „Demony Rosji” wydaje się godna polecenia przede wszystkim tym czytelnikom, którzy na co dzień stronią od programów natury politycznej. Witold Jurasz nie opisuje skomplikowanych zagadnień geopolitycznych, nie prowadzi również syntezy w przedmiocie kremlowskich elit. Zamiast tego, redaktor Onetu i były pracownik ambasady RP w Moskwie opisuje codzienne życie mieszkańców stolicy Federacji Rosyjskiej, ich sposób myślenia oraz postrzegania zachodu. Jak się okazuje, dalekie od tego, w co wierzyliśmy w ciągu ostatnich trzech dekad.  

W listopadzie subskrybowałem Onet Premium, zainteresowały mnie szczególnie spostrzeżenia redaktora Witolda Jurasza na sytuację za nasza wschodnią granicą. Jurasz to były członek korpusu dyplomatycznego w Moskwie, stad jego spojrzenie na Rosję mocno odbiega od tego, do czego przywykliśmy w Europie. Przez ostanie dwie dekady wmawiano nam, że Rosja stopniowo, ale jednak cywilizuje się, a miliardy dolarów z tytułu importu rosyjskich surowców przeznaczane są na propagowanie instrumentów demokratycznych. W lutym br. Okazało się, że Europa była naiwna. Słodko-gorzka była w tej sytuacji retoryka prominentnych polityków Unii Europejskiej, którzy chwalili Polskę za trzeźwe osądy w przeszłości. Witold Jurasz przedstawia w książce „Demony Rosji” opinię, w myśl której, nasz kraj podobnie jak inne kraje Europy Zachodniej nie był przygotowany na prawdziwą twarz Rosji. Twarz skąpaną we krwi i żelazie, co nie powinno dziwić nikogo zaznajomionego z historią rosyjskiej państwowości. Książkę redaktora Onetu dostałem od dziewczyny pod choinkę: uradowana była, dając mi prezent, ponieważ żywo interesuje się sytuacją geopolityczną na świecie. Ja cieszyłem się podwójnie. Po pierwsze dlatego, że książka „Demony Rosji” swoją premierę miała pod koniec wakacji, pozostaje wiec mocno aktualna wobec bieżących wydarzeń w Ukrainie. Po drugie, wielokrotnie w minionych miesiącach rozmawiałem z moja dziewczyna o wojnie i cieszy mnie fakt, że zaczęła brać te słowa na poważnie. Obiecała, że przeczyta książkę po nowym roku. Wśród moich znajomych wielu wciąż uważa, że wojna w Ukrainie jest sprawą dwóch zwaśnionych narodów, mówiących jednym językiem, przez co odległą, mającą miejsce gdzieś na rubieżach Europy. Właściwie to wszystko jest prawda, jednak Witold Jurasz błyskotliwie uzasadnia tezę, że agresja, jaka miała miejsce 24 lutego 2022, dotyczy w swojej istocie nas wszystkich. Dla Rosji jest to element realizacji jej szerszych, neoimperialnych planów. Dla Ukrainy walka, jaka musi stoczyć każdy suwerenny naród, który stanie na drodze Kremlowi.  

Witold Jurasz spędził lata 2005 – 2009 w Moskwie, gdzie pracował jako II, a z czasem również jako I sekretarz ambasady RP w Rosji. Jak sam wspomina, nie brak udziału w bankietach, nie miał statusu „bywalca salonów”. Nie otarł się o wielką politykę ani sekrety porozumień na najwyższych szczytach władzy. Zamiast tego spędzał czas z zoną w Moskwie jak każdy inny Rosjanin: chodził do restauracji, do kina i teatru, miał okazje rozmawiać z mieszkańcami stolicy Federacji Rosyjskiej i poznać ich osobliwe spojrzenie na świat. Dlaczego osobliwe? Autor książki „Demony Rosji” podejmuje ten wątek na łamach swojej publikacji, deklarując na wstępie, że nie podziela przekonania zachodnich elit o zachwycie nad „rosyjską duszą”. Zdaniem Witolda Jurasza, początek fascynacji Europy nad rosyjską literaturą miał miejsce jeszcze w okresie twórczości Aleksandra Puszkina. To wówczas wyklarował się pogląd, że rosyjska dusza jest czymś nieodgadnionym, pełnym melancholii, często utopionym w oparach tęsknoty i alkoholu. Z czasem sami Rosjanie zaczęli wierzyć we własne legendy, co odcisnęło trwale piękno na kolejnych pokoleniach. Od czasów Piotra Wielkiego, przez Katarzynę II, Józefa Stalina aż pod Władimira Putina, każdy w wymienionych władców na swój sposób realizował ten sam cel. Rosja, ukryta gdzieś daleko za Uralem, oddziałuje na Europę przede wszystkim za sprawą Moskwy i Petersburga. Witold Jurasz wyjaśnia obrazowo, że gdyby na mapie Europy wbić cyrkiel prosto w Moskwę, to zakreślając okręg, można mniej więcej poznać obszar, gdzie podejmowane są najważniejsze decyzje w przedmiocie polityki zagranicznej w największym państwie na świecie. Dlaczego zagranicznej, a nie wewnętrznej? Autor książki „Demony Rosji” obie te sfery uczynił przedmiotem swoich rozważań, niemniej polityka wewnętrzna jawi się jako rzecz wtórna wobec polityki zewnętrznej. To na Kremlu podejmowane są zdaniem Witolda Jurasza decyzje związane z rozgrywką na arenie międzynarodowej, niewielki wpływ na to mają również elity Petersburga. Autor książki „Demony Rosji” podkreśla, że nie był na Syberii, a zwiedził jedynie okręg podmoskiewski, stad jego pogląd na życie w całej Federacji Rosyjskiej jest mocno ograniczone. Nie ma to jednak wpływu na wartość edukacyjna książki „Demony Rosji”, ponieważ Witold Jurasz skupił się na opisaniu stanu umysłów mieszkańców Moskwy, zwłaszcza w kontekście polityki zagranicznej. Ładnie to brzmi, jednak jak przekonuje Witold Jurasz na lamach swojej publikacji, znaczy to ni mniej, ni więcej, tylko realizację neoimperialnych aspiracji Federacji Rosyjskiej.

Witold Jurasz przytacza na lamach swojej książki anegdotę, kiedy spotkał się z jednym z urzędników rosyjskich. Zadał kilka pytań, m.in. o wartości, które przecież stanowią fundament unii Europejskiej i szerzej, całego zachodu, wobec którego Federacja Rosyjska występuje. Autor książki „Demony Rosji” zaznacza, że podobne dyskusje to czasem kurtuazja, a czasem ważny grunt pod kolejne rozmowy. Witold Jurasz w odpowiedzi na swoje pytanie usłyszałem od rosyjskiego rozmówcy, że nie ma sensu filozofować, polityka jest taka, jaka jest, co należy tłumaczyć jako podejście z tzw. nurtu „real polityk”. Taki rodzaj polityki charakteryzuje makiawelizm i kierowanie się twardymi interesami, wartości nie mają żadnego znaczenia. Gorzka pozostaje w tym zakresie diagnoza autora książki „Demony Rosji”. Z jednej strony zgadza się on z potrzebą patrzenia na politykę przez pryzmat możliwości i zdolności, a nie myślenia życzeniowego. Z drugiej strony wskazuje, że choć Polska jako jeden z niewielu krajów wskazywał w ciągu ostatnich lat na zagrożenie z Rosji, to nasze władze niewiele zrobiły w tym zakresie. Dysponujemy 48 myśliwcami F-16. Dużo? Nie, nie dużo, a jeśli dodamy fakt, że w razie ewentualnego konfliktu, jak przekonuje Jurasz, będą one musiały być NATYCHMIAST przerzucone na zachód celem ochrony, to wylania się z tego prawdziwie ponury obraz naszych podniebnych możliwości. Dlaczego nasza dzielna eskadra wojaków w F-16 musiałaby się zawinąć w razie agresji ze strony rosyjskiej? Brak nam JAKICHKOLWIEK zdolności w zakresie obrony przeciwlotniczej. Oczywiście nie ma sensu rozpisywać się o polskich piorunach, czyli broni przeciwlotniczej używanej obecnie w Ukrainie, ponieważ nie taka bron decyduje o zdolnościach ochrony własnego nieba. Dwa programy w tym zakresie budowane, Narew i Wisła, to wciąż melodia przyszłości. W chwili premiery książki „Demony Rosji” autor nie miał prawa wiedzieć, że kilka miesięcy później w Polsce przedmiotem narodowej debaty będzie zatrzymanie Patriotów, amerykańskiej broni przeciwlotniczej, czy też ich przekazania na rzecz Ukrainy. Osobiście nie mam wątpliwości, że Ukraina broni również naszego spokoju, jeszcze mocniej utwierdziła mnie w tym przekonaniu lektura książki „Demony Rosji”. Niemniej uważam, że przy takich beztroskim podejściu naszych władz do obronności w minionych dekadach, jak opisuje to Witold Jurasz w swojej książce, wsparcie w postaci Patriotów byłoby znakomitym prezentem dla Wojska Polskiego. I pewnie w innych czasach sprawa byłaby grillowa w mediach, bo przecie chodzi o broń z Niemiec, a polowa naszego społeczeństwa widzi w nich zło wcielone. Autor książki „Demony Rosji” opisuje zażyłe relacje pomiędzy Moskwą i Berlinem, jednak robi to z pozycji obserwatora życia publicznego. Sam nie był zaangażowany oczywiście w podobne ustalenia z uwagi na swoją funkcję w polskiej placówce dyplomatycznej. Cenie Jurasza za jego zmysł publicystyczny. W grudniu 2022 uważam, że książka „Demony Rosji” jest jeszcze bardziej aktualna kilka miesięcy po premierze. Wojna to czas, który wymaga trudnych decyzji: rewizji dawnych sojuszy oraz innego spojrzenia na dawnych wrogów. Obecnie prawdziwym wrogiem w oczach zachodnich krajów stała się Rosja – dzieje się tak dlatego, że polityka Kremla godzi w poczucie bezpieczeństwa i dobrobyt, budowany w Europie po roku 1945. Witold Jurasz zastanawia się, czy w tej sytuacji jedność zachodu zostanie utrzymana w kolejnych miesiącach, wszak postawa Węgier oraz Niemiec wywołuje spore napięcia wewnątrz sojuszników Stanów Zjednoczonych. Wydaje się, jak zauważa Witold Jurasz, że rok 2023 będzie w tym zakresie szalenie istotny.  

Czerwona okładka książki „Demony Rosji” ukazuje Władimira Putina na tle zbombardowanego bloku, możemy się domyślać, że jest to jakaś miejscowość w Ukrainie. Dobrze oddaje to ducha książki, która, choć często odwołuje się do lat 2005-2009, czyli pobytu autora w Moskwie, pozostaje w istocie bieżącą syntezą w przedmiocie prawdziwej twarzy kremlowskich elit. Redaktor Onetu regularnie zabiera w tej kwestii głos na łamach swojego portalu: Witold Jurasz to ceniony publicysta i taką właśnie postać ma jego książka „Demony Rosji”. Sporo tu o ludziach, trochę o polityce, gdzieś między jednym i drugim unosi się potrzeba zdefiniowania, kim są Rosjanie. I jak bardzo się od nas różnią przy całym zachwycie nad ich wódką i literaturą piękna.