Zimny chirurg

Max Czornyj to jedno z moich największych odkryć zeszłego roku. Spodziewam się, że większość z was kojarzy tego autora, więc nie trzeba go wam przedstawiać. Dla mnie był on nieznany aż do wakacji zeszłego roku. Wtedy to też sięgnęłam po pierwszą książkę z serii o komisarzu Eryku Daryło… i przepadłam w jego świecie. Dosłownie do końca roku nie przeczytałam żadnej innej książki oprócz książek Maxa Czornyja. Ten rok zakończyłam jedną z najlepszych jego książek - powieścią “Zimny Chirurg”, która została wydana w 2020 roku.

Ta książka ilustruje wszystko to, co według mnie u Czornyja najlepsze - pisze książki, które są mroczne, poważne, a przede wszystkim - męskie. I nie rozumiem tutaj przez to, że bohaterowie kreśleni przez autora ociekają testosteronem albo są górą mięsa, jak Sylvester Stalone. Czornyj przedstawia po prostu bardzo dojrzałe spojrzenie na świat, jakie tylko mężczyzna jest w stanie przedstawić. “Zimny chirurg” przedstawia opartą na faktach (ale z pewnością w dużej części fikcyjną) opowieść o jednym z najbardziej przerażających postaci w historii polskiej kryminalistyki. Czornyj opowiada w tej powieści o Edmundzie Kolanowskim.

Jeśli nie znacie tej historii to w skrócie Kolanowski jest mordercą, który przez kilkadziesiąt lat “terroryzował” Poznań i okolice. Był seryjnym mordercą i nekrofilem, który zajmował się nie tylko zabijaniem, ale i wydobywaniem zwłok, które następnie bezcześcił. Cierpiał na wiele zaburzeń psychicznych, ale i tak nie uniknął przez to wyroku kary śmierci.

Spodziewam się, że wiele osób już tematyka “Zimnego chirurga” dosyć mocno odrzuci. Nie są to łatwe tematy, ani też nawet typowe dla thrillera/powieści kryminalnej. Na dodatek Czornyj postarał się zrozumieć motywacje i próbował “wejść” do głowy Kolanowskiego i przedstawić go najbardziej ludzko jak się da. Stworzył portret, który odrzuca i obrzydza, ale nad którym warto też zastanowić się i spróbować sprawdzić granice naszej empatii. Czy jesteśmy w stanie zrozumieć osobę chorą psychicznie?

Pomimo ewidentnego ciężaru, uważam tą powieść za wybitne osiągnięcie polskiego powieściopisarstwa. Dawno nie czytałam polskiej książki, przy której czułabym, że czytam coś wyjątkowego. Max Czornyj dokonał niemożliwego. Na nowo przywrócił mi wiarę w polskie powieści.

„Zimny chirurg” Maxa Czornyja to literatura, która nie tyle opowiada historię, co dokonuje na czytelniku sekcji. Już od pierwszych stron autor rezygnuje z jakiejkolwiek formy komfortu odbioru, prowadząc narrację w pierwszej osobie i umieszczając czytelnika bezpośrednio w głowie sprawcy. To zabieg świadomy, precyzyjny i wyjątkowo okrutny — bo odbiera dystans, zmusza do uczestnictwa i czyni z czytelnika niemego świadka zbrodni.
Najbardziej niepokojący jest fakt, że narrator zwraca się bezpośrednio do kobiety. Ten detal nie jest przypadkowy — pełni funkcję psychologicznego nacisku, wzmacnia poczucie zagrożenia i sprawia, że lektura staje się niemal personalna. W tym sensie książka działa inaczej na kobiety niż na mężczyzn; u tych pierwszych narusza strefę bezpieczeństwa znacznie głębiej, operując lękiem zakorzenionym w doświadczeniu i wyobraźni.
Warstwa opisowa jest brutalna, dosłowna i momentami odpychająca. Czornyj nie estetyzuje przemocy — przeciwnie, epatuje fizjologią, chłodem i mechaniką zadawania bólu. Te fragmenty wywołują obrzydzenie, ale są celowe: mają obnażyć całkowite odczłowieczenie sprawcy i jego redukowanie ofiary do obiektu, materiału, elementu eksperymentu.
Największą siłą powieści pozostaje jednak analiza psychopatycznego umysłu. Autor pokazuje go jako strukturę logiczną, niemal laboratoryjnie czystą, pozbawioną empatii, ale jednocześnie funkcjonującą z przerażającą spójnością. To nie jest szaleniec w klasycznym rozumieniu — to jednostka, której system wartości został zastąpiony chłodną kalkulacją. Fascynującą i jednocześnie przerażającą jest myśl, jak trudno taki umysł zbadać, zrozumieć, a tym bardziej zatrzymać.
„Zimny chirurg” nie daje satysfakcji, nie oferuje ulgi ani katharsis. To książka, która zostawia czytelnika z brudem pod skórą i świadomością, że największe potwory nie krzyczą — one myślą.
To nie jest książka, którą się czyta — to książka, którą się przeżywa. A czasem wręcz przeżywa się ją wbrew sobie.

Max Czornyj już niejednokrotnie przesuwał w swoich powieściach granice tego, co i o czym wolno pisać. Tym razem jednak wydaje się, że tą granicę przeszedł wraz z fabularyzowaną powieścią o seryjnym mordercy i nekrofilu, Edmundzie Kolanowskim.

Przyznam szczerze, że nie wiedziałem czego tak naprawdę mogę się spodziewać po “Zimnym chirurgu”. Można powiedzieć, że może nawet trochę się bałem sięgać po tę książkę, bo obawiałem się, że autor wykorzysta choroby psychiczne i ewidentnie anormalne zachowania jako atrakcję cyrkową, w której nie wyjdzie dalej niż poza ekspozycje jego ewidentnie nienormalnej psychiki. Tak się jednak nie stało.

Czornyj przedstawia naprawdę skomplikowaną naturę tego człowieka, który z jednej strony nosi pod swoją skórą demona, a z drugiej jest normalnym, przykładnym obywatelem. Ma żonę i dzieci - wydaje się, że nie wyróżnia się niczym szczególnym. Ale ma też pewien sekret - instynkt bestii, która każe mu mordować ludzi, a następnie bezcześcić ich ciała. Musi zdobywać kolejne trofea, bo inaczej, jego psychika pęknie całkowicie.

Jest to obraz szczególnie przejmujący, gdy po tylu latach wiemy nieco lepiej jak działa psychologia człowieka i jak pracują nasze umysły. W czasach Kolanowskiego, PRL-owskiej Polsce, te informacje były słabo dostępne, dlatego też mężczyzna ten nie mógł uzyskać znikąd pomocy. Był skazany na życie ze swoimi demonami w klatce, z której nie było żadnej ucieczki. Jestem poniekąd wdzięczny za to, że wiele spraw w tej materii się zmieniło.

Oprócz tego, “Zimny chirurg” to powieść naprawdę wciągająca. Mnóstwo jest w niej szoku, momentów mocnych, które nie nadają się dla osób wrażliwych, ale które mi osobiście bardzo pasowały do tej układanki. Napisana jest klarownym, ale i sugestywnym językiem, który momentami może się wydawać aż nazbyt łagodny, ale w sumie nie przeszkadzał on w śledzeniu akcji. Koniec końców, to książka która jest warta każdej złotówki i każdej minuty jej poświęconej. To nie pierwsza książka Maxa Czornyja, która mi się podobała, ale zdecydowanie jest ona moją ulubioną od tego autora.