Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze

Relacje Polski z Rosją w trzeciej dekadzie XXI wieku wydają się szczególnie trudne i skomplikowane. Atak wojsk rosyjskich na terytorium Ukrainy w 2014 roku i pełnoskalową inwazja w 2022 roku de facto zamroziły kontakty na niwie gospodarczej i politycznej. Nie jest to rzecz nowa w historii kontaktów między Warszawą a Moskwą. Według Marka Budzisza, czołowego analityka w naszym kraju, od czasów średniowiecza Polska prowadziła z Rosją 20 wojen o dominację w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Obecnie dużo mówi się o działaniach hybrydowych, których ważnym elementem pozostaje wojna informacyjna. Tymczasem, jak przekonuje rosyjski historyk i badacz relacji międzynarodowych Oleg Riabow w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze”, prześmiewcze karykatury wyrażające wzajemne animozje nie są niczym nowym w historii relacji Polski z Rosją i jako element wojny informacyjnej były obecne w przekazie Warszawy i Moskwy od wielu wieków. Autor książki przedstawił analizę relacji między oboma krajami, wyznaczając horyzont czasowy sięgający jeszcze XVII wieku, kiedy imperializm Rosji widoczny na wschodnich kresach Rzeczypospolitej rozpoczął wielowiekową tradycję krwawych i brutalnych konfliktów między oboma narodami.

Jednym z najważniejszych elementów książki „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” są wybrane karykatury, które w ocenie Olega Riabowa przedstawiają charakterystyczne dla Polaków i Rosjan cechy oraz sposób, w jaki oba narody wzajemnie siebie postrzegają. Jako, że jestem szczególnie zainteresowany historią XX wieku, karykatury z tego okresu wydały mi się interesującym, wartym uwagi studium przeprowadzonym przez rosyjskiego historyka w zakresie relacji polsko-rosyjskich. W jaki sposób Józef Stalin i kremlowski aparat władzy przedstawiali Polaków w retoryce usprawiedliwiającej ludobójstwo dokonane na polskim narodzie w połowie XX wieku?

Rosyjski historyk, analizując archiwalną dokumentację oraz powszechnie dostępne źródła, opisuje sposób przedstawiania Polaków w rosyjskiej narracji. Jedna z karykatur obecnych w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” przedstawia obraz Polaka jako człowieka z piórem w ręku, a ręka ta niejako „ucieka” przez okno domu, aby rozpocząć pisanie. O czym? Z perspektywy Rosjan takie wyobrażenia o Polakach miało na celu deprecjonowanie talentów naszych rodaków z uwagi na poszukiwanie inspiracji „wokół siebie”. Tymczasem rosyjscy pisarze znani byli z opisywania rosyjskiej duszy jako elementu większej całości, gdzie melancholia czy swoiście postrzegany nihilizm wynikał bezpośrednio z wnętrza człowieka. 

Inna karykatura przedstawiona przez Olega Riabowa w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” wydała mi się jeszcze bardziej aktualna w świetle obecnych wydarzeń. Oto w książce rosyjskiego historyka widać Rosję jako potężnego niedźwiedzia, który wskazuje na mapę, gdzie widoczna jest Polska po odzyskaniu niepodległości i sugestywne pytanie „Co ona tam robi?". Takie zilustrowanie stosunków między Rosją a Polską sugeruje odmawianie podmiotowości przez pierwszy z wymienionych krajów wobec drugiego, co z kolei miało utrwalić pogląd obywateli Związku Radzieckiego na nietrwały i w gruncie rzeczy epizodyczny charakter powstania nowego narodu w Europie Środkowo-Wschodniej.

Inna karykatura ukazująca napięte relacje między Polakami i Rosjanami przedstawia kierowców ciężarówek mijających się na drodze. Pierwszy z pojazdów jedzie na wschód, drugi na zachód. Oba samochody mijają się na drodze, a na twarzach kierowców widoczna jest ogromna, wzajemna antypatia. Oleg Riabow w komentarzu do opisanej wyżej karykatury wskazuje, że intencją władz na Kremlu było przedstawienie Polaków jako wrogów nie tylko na poziomie elit politycznych, ale również zwykłych ludzi. Podobna narracja towarzyszyła obywatelom Rosji przez niemal cały XX wiek, co wyraźnie wskazuje na uznawanie narodu Polskiego za kluczowego wroga w budowaniu rosyjskiego imperializmu w obszarze Europy Środkowo-Wschodniej.

Autor publikacji „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” nie tylko ukazuje obraz stereotypów i uprzedzeń między oboma zwaśnionymi narodami, ale także analizuje źródła ich powstania oraz wpływ na wzajemne relacje. Oleg Riabow w sposób rzetelny i kompleksowy przedstawia historię relacji obu krajów oraz skutki, jakie wywierała propaganda za sprawą karykatur obecnych w przestrzeni medialnej dla przyszłości stosunków Polski i Rosji w kolejnych dekadach XX i XXI wieku. Takie ujęcie tematu przez rosyjskiego badacza umożliwia zrozumienie wielowiekowej indoktrynacji Rosjan w zakresie nienawiści wobec narodu Polskiego. W podobnym tonie przedstawiane były relacje Polaków i Niemców na początku lat 30. XX wieku. Oba represyjne systemy, zarówno hitlerowski, jak i sowiecki, z powodzeniem wykorzystywały satyrę w przedmiocie siania nienawiści wobec wrogów wyznaczonych przez zdemoralizowane elity polityczne III Rzeszy i Związku Radzieckiego. Oleg Riabow w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” skupia się na relacjach polsko-rosyjskich, jednak miłośnicy historii z XX wieku dostrzegą wiele podobieństw do propagandy znanej choćby z wystąpień Josepha Goebbelsa.

Polecam książkę „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” czytelnikom zainteresowanym literaturą faktu. Publikacja Olega Riabowa stanowi cenne spojrzenie w nieco prześmiewczym tonie na poważne sprawy, dzielące od wieków Polskę i Rosję. Przedstawienie relacji polsko-rosyjskich w krzywym zwierciadle pozwala lepiej zrozumieć trudną i skomplikowaną, wspólną historię obu narodów. 

W Krakowie często zaczynamy imprezy w Pijalni Wódki i Piwa. To miejsce znane i lubiane w każdym większym mieście w Polsce. Relatywnie niskie ceny to ważny atut wspomnianego miejsca, ale osobiście równie ważnym wydaje mi się klimat i wystrój Pijalni Wódki i Piwa. Wnętrze stylizowane na czasy PRL-u zyskało z czasem opinię „wehikułu czasu”. Na ścianach widać m.in. karykatury stanowiące odzew do narodu ze strony komunistycznych władz, wzywających Polaków do wytężonej pracy na rzecz komunistycznych ideałów. Przez lata te osobliwe dzieła sztuki stanowiły jedynie wspomnienie o czasach słusznie minionych. Wspomnienia o tyle cenne, że ludzie z mojego pokolenia nie mają prawa pamiętać o przekazie kierowanym do naszych rodziców i dziadków. Wszyscy oni stanowili w oczach socjalistycznego aparatu władzy element szerszego krajobrazu ciężko pracującego proletariatu. Bumelanci byli porównywani do sodomitów, a to z kolei rozpalało wyobraźnię rodaków zaznajomionych z chrześcijańską doktryną Starego Testamentu. To tylko jedna z wielu manipulacji, które z perspektywy czasu można z powodzeniem określić jako element wojny informacyjnej. Pojęcie to zyskało w ciągu minionego roku wyjątkowe znaczenie z uwagi na działania podejmowane przez władze na Kremlu w trakcie inwazji skierowanej na terytorium Ukrainy. Wydaje się, że w rosyjskiej narracji kłamstwa i manipulacje jako narzędzie kreowania przekazu do opinii publicznej nie są niczym nowym. Rosyjski historyk i badacz stosunków międzynarodowych przeanalizował mnóstwo karykatur opisujących przywary zarówno Polaków, jak i Rosjan. Nie sposób nie zauważyć, że w relacji pomiędzy oboma narodami wzajemna wrogość nie ma 50 twarzy, lecz jest ich zdecydowanie więcej. To intryguje i ciekawi jednocześnie, że w narracji rosyjskiej Polacy przedstawiani są jako wyjątkowo głupi i prymitywni ludzie. Takie wnioski wysunąłem na podstawie ilustracji przedstawionych w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze”. A jak Rosjanie postrzegali naszych przodków?

Pierwszy raz kupiłem książkę o karykaturach. Takie spostrzeżenie wobec treści książki „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” może wydać się uproszczeniem, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że każda z ilustracji w jakiś sposób opisuje relacje polsko-rosyjskie oraz wzajemne wyobrażenia obu narodów o sobie nawzajem. Dla porządku warto jednak dodać, że książka „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze”, wydana nakładem Wydawnictwa Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, opisuje dzieła artystyczne o bardzo precyzyjnie określonym przekazie. Jedna z karykatur przedstawia Rosjanina jako grubego mężczyznę z brodą, w komplecie ze skórzanym kołnierzem i uszanką na głowie. Wierzcie mi, lepiej to zobaczyć, niż opisać, ale spróbuję, aby zwizualizować, z jakimi treściami można spotkać się w publikacji rosyjskiego historyka. Wracając do karykatury: wspomniany mężczyzna w ręce trzyma butelkę wódki i patrzy z uśmiechem na Polaków, którzy pracują gdzieś w oddali na polu. Nie wiem, co tam uprawiali, ale po prawej stronie pola widać kościół prawosławny oraz sowiecki czerwony sztandar. Niby nie ma w niej nic niepokojącego, jednak utrwalanie stereotypu o Rosjanach jako narodzie rozmiłowanym w alkoholowym ciągu jest tu aż nadto widoczne. Co więcej, ilustracja przedstawiona w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” wyraźnie obrazuje obywatela Rosji jako człowieka wyzyskującego Polaków, bawiącego się w najlepsze, kiedy nasi rodacy pracowali w pocie czoła na kawałek strawy.

Inna karykatura przedstawiona przez Olega Riabowa w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” ukazuje Rosjanina jako niedźwiedzia w wojskowym hełmie. Na wojskowym nakryciu głowy widać oczywiście czerwoną gwiazdę. Niedźwiedź trzyma w jednej łapie flagę Związku Radzieckiego, a w drugiej działo. W tle zaś widać zrujnowane miasto i spalony kościół. Zniszczenia, jak można się domyślić, wynikają z prowadzonych uprzednio działań wojennych. Krótki i treściwy przekaz ilustruje stereotyp rosyjskiego narodu jako zainteresowanego militarnym podbojem i niemającego w gruncie rzeczy nic wartościowego do zaoferowania. Przyznaję, część karykatur obecnych w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” zyskała na aktualności w kontekście obecnych wydarzeń na Ukrainie.

Oleg Riabow w książce „Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze” opisuje relacje pomiędzy narodami polskim i rosyjskim. Są to relacje trudne i skomplikowane, ale przedstawione w formie karykatur zyskują zupełnie inny wymiar. Humor taki bywa rzadko wyszukany, ale znakomicie ilustruje to, za co się (nie) kochamy i nienawidzimy.