Intryga małżeńska

Obawy, jakie towarzyszyły mi przed sięgnięciem po najnowszą powieść Jeffrey’a Eugenidesa, rekomendowaną przez wydawnictwo jako "powieść o poszukiwaniu samych siebie przez trójkę absolwentów college’u, uwikłanych w trójkąt miłosny", wydają się oczywiste. O młodych ludziach, którzy po skończeniu studiów stają przed obliczem konieczności stworzenia samego siebie na nowo i nadania swojemu życiu sensu, pisało już wielu (https://******.**. Erich Segal, którego perspektywa widzenia w "Absolwentach" chciała być tak szeroka, że niebezpiecznie zbliżyła się do powierzchowności) i wielu zadowolić musiało się mało chlubnym faktem poszerzenia już i tak rozległej grupy utworów, które dziś eufemistycznie klasyfikujemy jako literaturę popularną.<br> Czy to możliwe, pytałam sama siebie retorycznie, że Eugenides – ten sam Eugenides, który tak skutecznie odarł adolescencję z nimbu beztroski w "Przekleństwach niewinności", i zabrał czytelników w pasjonującą wędrówkę w czasie wraz z uszkodzonym genem ("Middlesex"), stworzył pretensjonalne dziełko, osadzone w realiach dogorywającej rewolucji seksualnej? Dziesięć lat czekaliśmy, aby laureat Pulitzera opublikował następną powieść, a kiczowata okładka polskiego wydania "Intrygi małżeńskiej" niektórym z nas zasugerować mogła, że ich oczekiwania nie zostaną spełnione.<br> O tym, że "Intryga małżeńska" jest czymś więcej, niż tylko kolejną "campus novel", przekonujemy się jednak bardzo szybko. Intertekstualna sieć, w jaką wpadamy już w pierwszym rozdziale powieści, uświadamia nam, że oto mamy do czynienia z konwencją bardziej złożoną i Eugenides po raz kolejny rzuca nam intelektualne wyzwanie – rozlicza nas ze wszystkiego, co dotychczas przeczytaliśmy, a na naszym oczytaniu opiera fundament tego, co rzeczywiście wyniesiemy z jego najnowszej powieści.<br> Bohaterów "Intrygi…" poznajemy przez pryzmat tego, co w literaturze uznają za ważne i sobie bliskie. "Pokaż mi, co czytasz, a powiem, ci kim jesteś" – już w pierwszym zdaniu powieści trzecioosobowy, wszechwiedzący narrator zdaje się w naszym kierunku puszczać znaczące oczko i pośrednio charakteryzuje Madeleine przez zawartość jej podręcznej biblioteczki. Sidonie-Gabrielle Colette, Jane Austen, siostry Bronte i Charles Dickens bezlitośnie przypinają naszej bohaterce łatkę "romantycznego stworzonka, rozdartego między zadowoleniem siebie a wszystkich innych". Z takim wizerunkiem samej siebie Madeleine borykać będzie się przez całą powieść, jako na przemian idealizująca i idealizowana przez innych postać, mimowolnie szukająca w wiktoriańskiej, dziewiętnastowiecznej prozie odniesień do własnego życia.<br> Literatura odgrywa w życiu głównych bohaterów – Madeleine, Leonarda i Mitchella – tak niebagatelną rolę, że trudno odpędzić od siebie skojarzenie romantycznych "książek zbójeckich", tak surowo oskarżanych przez Gustawa w Mickiewiczowskich "Dziadach". Czy literatura determinuje losy młodych absolwentów Uniwersytetu Browna? Na pewno towarzyszy im przez cały czas – stanowi stały punkt odniesienia rozmów, ale i kluczowych momentów życia; niekiedy dosięga miana symbolu. Gdy w Mitchellu dojrzewa przekonanie, że jego rozstanie z Madeleine jest nieuniknione, szuka potwierdzenia słuszności takiego obrotu spraw w literaturze ("- Czy wśród książek, które przeczytałaś do pracy dyplomowej i do swojego artykułu, Austen, Jamesa i wszystkich innych, była jakaś powieść, w której bohaterka wychodzi za niewłaściwego faceta i potem zdaje sobie z tego sprawę, po czym zjawia się drugi zalotnik, jakiś gość, co zawsze się w niej kochał, i potem zbliżają się do siebie, ale ten drugi adorator uświadamia sobie, że ostatnia rzecz, jakiej potrzebuje ta kobieta, to wyjść za mąż(…)? Jest jakaś książka, która tak się kończy?"); zraniona przez Leonarda Madeleine, do łóżka, w którym upatruje możliwość odcięcia się od reszty świata, zabiera tylko "Fragmenty dyskursu miłosnego" Barthesa – tę pozycję, za pośrednictwem której ukochany cynicznie wykpił jej uczucia.<br> Kanwa fabuły utworu oscyluje wokół banalnego w gruncie rzeczy trójkąta miłosnego i da się sprowadzić do streszczenia, przywodzącego na myśl mało ambitne romansidła: oto bowiem przeciętnie uzdolniona absolwentka literatury angielskiej (dla której własne ograniczenia intelektualne stanowią źródło nieustannych kompleksów) zakochuje się w tyleż genialnym, co emocjonalnie zagubionym, obiecującym absolwencie biologii – Leonardzie. Sama będąc przedmiotem idealizacji Mitchella – zafascynowanego religioznawstwem chłopaka, w byciu z którym utożsamia obietnicę spokojnego, rozsądnego życia, wpada w matnię uzależnienia od kogoś, kogo stawia na intelektualnym piedestale. Intryga miłosna, jaka staje się udziałem tej trójki, ujawnia pewnego rodzaju hierarchizację bohaterów – Madeleine jest pod wrażeniem geniuszu Leonarda, do którego zdaje się nie dorastać; Mitchell ma świadomość wad dziewczyny, ale nieodwzajemnione uczucie pogłębia jego kompleksy, których źródła upatruje we własnym pochodzeniu. Bohaterowie powieści zdają się pogodzeni z rolami, jakie świadomie podjęli – Leonard ma stanowić dla Madeleine niedościgniony ideał; potwierdzenia własnej wartości musi ona szukać w milczącej afirmacji Mitchella. Perypetie miłosne komplikują się, gdy ujawnia się choroba psychiczna Leonarda – Madeleine musi zredukować swoje uwielbienie do niego i z tej, która podziwiała, przeistoczyć się w tę, która opiekuje się i wspiera; wizerunek jej ukochanego traci na atrakcyjności, a na zamianie ról w ich związku nieoczekiwanie zyskuje niedoceniany dotychczas adorator… Konieczność zerwania z młodzieńczymi ideałami i uniezależniania się od wpływu, jaki mieli na ich inni, stanowi przyczynek do poszukiwań nowej, dorosłej już tożsamości i poniekąd tworzenia jej na nowo.<br> Kreacje Madeleine, Leonarda i Mitchella zdają się bazować na sposobie przedstawienia bohaterów innej współczesnej, amerykańskiej powieści – "Domu na krańcu świata". Podobieństwo okazuje się jednak pozorne i powierzchowne – chociaż trójkąt miłosny w utworze Cunnighama także zbudowany jest na podwalinach niebezpiecznego uzależnienia, światopogląd Clare, Bobby’ego i Jonathana ukształtowany został w dużej mierze przez rewolucję seksualną, a ich poszukiwania samych siebie zdają się skupiać wyłącznie na aspekcie własnej cielesności. Bohaterowie "Intrygi miłosnej" mogliby być młodszym rodzeństwem bohaterów, stworzonych przez Cunnighama, ale ich pogoń za własnym ja ujawnia się w szerszym kontekście: powieść Eugenidesa to ujęcie w fabularne ramy dyskursu nie tylko moralnego, ale i religijnego czy narodowego.<br> Tak często przywoływany w utworze model powieści wiktoriańskiej, nie pozostaje bez wpływu na jego formę. Bez trudu odnajduje się w Intrydze małżeńskiej sztandarowe cechy tego gatunku: trzecioosobowa, wszechwiedząca narracja niezwykle realistycznymi czyni pozornie nieistotne szczegóły, z których zbudowany został świat przedstawiony - metaliczny od leków oddech Leonarda, madrasowe marynarki, wykuszowe okna w sali od semiotyki. Fabuła powieści w gruncie rzeczy skupia się na codziennym, nieomal nudnym życiu bohaterów – zazwyczaj przeglądają leniwie jakąś książkę, a o przełomowych, dramatycznych momentach ich życia dowiadujemy się z retrospekcji, którą prowokuje zwykle lektura. Sam trójkąt miłosny daleki jest od banału i broni się wspaniale wykreowanym psychologizmem postaci, których nie sposób nie uznać za bohaterów dynamicznych.<br> Zdawać się może, iż w swojej najnowszej powieści Eugenides tak dużymi garściami czerpie z dorobku całej literatury (nie tylko pięknej), że trudno w "Intrydze małżeńskiej" dostrzec kontynuację jego pisarskich dokonań. A jednak, odniesienia są – tak, jak w "Middlesex", tak i tutaj dużo uwagi poświęcił zagadnieniom stricte biologicznym, sygnalizującym jego niesłabnące zainteresowanie złożonością DNA; to, że nadal bliski jest mu bohater-potomek greckich emigrantów, znajduje potwierdzenie w kreacji Mitchella. Powołując się jednak na koncepcję tak lubianego przez Madeleine Barthesa, należy przyjąć, że autor musi przejść we własną śmierć, aby narodził się czytelnik.<br> Jak scharakteryzować więc czytelnika, który we własnej biblioteczce z dumą umieszcza najnowszą powieść Eugenidesa? Na pewno nie ma się on czego wstydzić, bo pod kiczowatą okładką kryje się treść ważna, wielowątkowa i – tak, muszę to przyznać – dla niektórych czytelników, stojących na rozdrożu dorosłości, w tym dla mnie – potencjalnie zbójecka.