Czemu ten nasz chłop ciemny... Inteligenckie dyskusje o czytelnictwie ludowym w Królestwie Polskim w XIX wieku

Ten tekst poświęcony jest rekonstrukcji debaty publicznej dotyczącej edukacji ludowej i czytelnictwa chłopów na terenie zaboru rosyjskiego, skupiając się na latach 1864–1905. Aby jednak zrozumieć początki tej dyskusji, autorzy cofnęli się aż do końca XVIII wieku, kiedy po raz pierwszy zaczęły pojawiać się komentarze związane z tymi problemami. Analiza opiera się na wypowiedziach publicystów, którzy interesowali się tematyką wsi — zarówno tych, którzy mieli bliskie relacje z jej mieszkańcami, jak ziemianie i przedstawiciele Kościoła, jak i tych, którzy kierowali się motywacjami ideowymi, takich jak pozytywiści i narodowcy.

W tym kontekście szczególną rolę odgrywała „Rola” Jana Jeleńskiego, którą wyróżniał program konserwatywno-klerykalny i antysemicki. Do głównych źródeł badania należała dziewiętnastowieczna prasa, obejmująca 759 roczników 39 czasopism i dzienników oraz ówczesne prace poświęcone aktualnym tematom społecznym. Pomimo iż spory poruszane w tych debatach rzadko przynosiły bezpośrednie rezultaty, zarówno konserwatywne, jak i postępowe propozycje dotyczące transformacji wsi stały się cennym źródłem inspiracji dla późniejszych działaczy, którzy mogli działać legalnie po rewolucji 1905 roku.