Po Czarnobylu Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki

Książkę „Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki” przeczytałam z polecenia promotorki na kierunku dziennikarstwa. Publikacja Iwona Boruszkowskiej i Katarzyny Glinianowicz stanowi interesujące spojrzenie na temat Czarnobyla z punktu widzenia jego oddziaływania na człowieka, a szerzej nauki społeczne. Autorki w oszczędnym zakresie przytaczają fakty na temat awarii w czarnobylskiej elektrowni atomowej na rzecz analizy, czy współcześnie temat stanowi jedynie ciekawostkę, czy też powinien być pamiętny jako lekcja, której ludzkość nie odrobina, jeśli wspomnieć, chociażby awarie elektrowni atomowej w Fukushimie z 11 marca 2011 roku. Zarówno w Fukushimie, jak i w Czarnobylu winne były zarówno procedury, jak i czynnik systemowy, nieuwzględniający każdego ryzyka, jakie niesie ze sobą potencjalną awarię w elektrowni atomowej. Poświęcono temu zagadnieniu wiele monografii, tymczasem autorki książki „Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki” przedstawiają spojrzenie humanistyczne, badając przy tym wpływ katastrofy na percepcję świata przez człowieka. Czy żyjemy w świecie bezpieczniejszym niż w 1986 roku? Na pewno wygodnym, ale czy gwarantującym przetrwanie gatunku ludzkiego wobec ryzyka, jakie niesie ze sobą igranie z potęgą energii nuklearnej?  

Iwona Boruszkowska i Katarzyna Glinianowicz prowadzą interesujące rozważania na temat obecności Czarnobyla w dyskursie publicznym na podstawie konkretnych przykładów i nawiązań do zachowań ludzi w dniach następujących po katastrofie. Ponory to obraz, nawet jeśli weźmiemy pod uwagę, że ludzie dotknięci katastrofą w Czarnobylu przez długi czas pozostawali w nieświadomości, z jakiej natury zagrożeniem się mierzą. Szczególnie widać to na przykładzie traktowania tzw. Likwidatorów.  Opis ten skądinąd wydaje się dziwnie znajome, jeśli wziąć pod uwagę obecną sytuację na Ukrainie. Oceńcie jednak sami: autorki książki „Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki” opisują, że ludzie ściągani z całego Związku Radzieckiego, byli delegowani do czynności wymagających przeszkolenia oraz odpowiedniego stroju ochronnego. Tymczasem likwidatorzy, o których mowa wyżej, czyli często zwykli robotnicy, ale również inżynierowie czy lekarze, kierowani byli m.in. do wyłapywania zwierząt na skażonym terenie. Bezpańskie psy, koty, ale również zwierzęta gospodarskie piły napromieniowaną wodę z gleby czy de facto zjadały promieniotwórczy opad. Stanowiły zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi, jednak z punktu widzenia konstrukcji psychiki człowieka, takie zachowanie wymagało braku jakiejkolwiek empatii. Nie ma powodu, aby uważać, że Rosjanie, choć kulturowo od nas różni, w inny sposób postrzegają śmierć psów i kotów, które jeszcze niedawno mieszkały pod jednym dachem z mieszkańcami Prypeci. Tym większą bezradność wywołują opisy relacji świadków tamtych wydarzeń, przeanalizowane przez Iwonę Boruszkowską oraz Katarzynę Glinianowicz pod kątem etycznym i moralnym, uwzględniającym jednak kontekst sytuacji. Autorki książki„Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki” zwracają uwagę, że obecnie niewiele miejsca poświęca się tym wydarzeniom w debacie publicznej. Temat Czarnobyla funkcjonuje, ale jako ciekawostka, temat do filmów, czy kierunek podróży.  

Publikacja „Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki” to pozycja o charakterze naukowym, gdzie Iwona Boruszkowska i Katarzyna Glinianowicz prowadzą analizę tematu Czarnobyla obecnego w naukach społecznych. Potrzeba zwrócenia uwagi na katastrofę nuklearną przez pryzmat natury człowieka odziera Czarnobyl z otoczki tajemnicy i adrenaliny. Pozwala za to spojrzeć na potrzebę odrestaurowania tematu katastrofy dla współczesnej humanistyki, szczególnie że katastrofa w czarnobylskiej elektrowni jądrowej mówi najwięcej o naturze człowieka i systemie, w którym ten żyje. Będąc na bieżąco z obecnymi zawirowaniami na świecie, można mieć wątpliwości, czy ewolucja w tym zakresie podąża we własnym kierunku.

Literatura faktu jest bogata w reportaże przedstawiające z bliższej lub dalszej odległości katastrofę elektrowni atomowej w Czarnobylu. Awaria reaktora nr 4 zmieniła nie tylko krajobraz Związku Radzieckiego, ale również myślenie ludzi na całym świecie. 25 sierpnia 1986 roku Międzynarodowa Agencji Energii Atomowej organizowała konferencję, na której przemówienie wygłosił Walerij Legasow. Radziecki uczony przedstawił opis przyczyn katastrofy, a świat nie tylko uwierzył, ale równie docenił otwartość państwa, do tej pory ukrytego za żelazną kurtyną. Prawda o Czarnobylu wydaje się jednak o wiele bardziej złożona, a liczne monografie w tym zakresie odtwarzają sekunda po sekundzie sekwencje wydarzeń z feralnej, kwietniowej nocy 1986 roku. „Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki” to publikacja Iwony Boruszkowskiej i Katarzyny Glinianowicz w zakresie następstw, jakie dla natury człowieka wywołała największą katastrofę technologiczną w dziejach ludzkości. Podtytuł nawiązujący do nauk humanistycznych przesądza o metodologi przyjętej przez polskie autorki pracy: odniesienia do szeregu zagadnień społeczno-kulturalnych stanowią cenne spojrzenie na temat Czarnobyla. Przywykliśmy, że katastrofa w czarnobylskiej elektrowni jądrowej rezonuje na percepcje świata przez człowieka. W jaki sposób jednak go zmienia?  

Autorki książki „Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki” zauważają, że początkowo debata, jaka toczyła się wokół wybuchu w elektrowni w Czarnobylu, związana była z licznymi niejasnościami. Polityka informacyjna prowadzona przez władze Związku Radzieckiego ukrywała fakty na temat katastrofy. Powodów było kilka i wszystkie stanowiły splot fatalnych okoliczności. Zawiodły procedury, kadra elektrowni w Czarnobylu była niewykwalifikowana, panował nepotyzm oraz kumoterstwo. Trudno uwierzyć, ale w dyspozytorni czarnobylskiej elektrowni jądrowej... grano w pokera, układano domino i pisano listy do bliskich. Czy można uznać w tej sytuacji, że władze na Kremlu nie wiedziały, co dzieje się w najważniejszym obiekcie energetyki jądrowej w ZSRR? Lokalne władze KGB zgłaszały nieprawidłowości, jednak nie były one uwzględniane w Moskwie. Tym samym kampania informacyjna prowadzone przez władze na kremlu w rzeczywistości ukrywała własne zaniechania, a pokazy proces gdzie skazano m.in. Anatolija Diatłowa miał w większym stopniu wskazać kozła ofiarnego, niż wyjaśnić sprawę i uniemożliwić podobne wypadki w przyszłości. W tym samym czasie, jak relacjonują autorki książki „Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki” w Europie od Norwegii aż po Włochy chmura radioaktywnego pyłu objęła swoim zasięgiem niemal cały Stary Kontynent. Mimo to, temat Czarnobyla, wydawałoby się bliski nie tylko w krajach postsowieckich, ale również na całym Starym Kontynencie, przewija się w dyskursie publicznym głównie jako ciekawostka, błąd z przeszłości, ewentualnie pozostaje kojarzony z filmami grozy.  

Można odnieść wrażenie podczas lektury książki „Po Czarnobylu. Miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki”, że ludzkość powinna wyciągnąć poważne wnioski z katastrofy w czarnobylskiej elektrowni jądrowej. Lektura publikacji Iwony Boruszkowskiej oraz Katarzyny Glinianowicz to ważna lekcja w zakresie tego, jak ważną lekcją dla ludzkości były wydarzenia z 26 kwietnia 1986 roku. I jak niewiele się o nich obecnie mówi w kontekście rozwijania programu atomowego przez Rosję. Państwo autorytarne nie mniej niż Związek Radziecki, do którego spuścizny obecne władze na Kremlu tak chętnie się odwołują.