O wolności ludzkiej woli

Schopenhauer w pierwszej rozprawie zajmuje się problemem wolności ludzkiej woli, przy czym oczywiście nie zapomina wcześniej przez kilka stron wylewać krytyki na swoich filozofujących współczesnych. W swoich rozważaniach nad wolnością woli dość szybko dochodzi do wniosku, że coś takiego nie może istnieć. Tak jak kamień zostaje ogrzany przez promienie słońca, tak człowiek działa pod wpływem motywu. Wolność woli mogłaby istnieć jedynie poprzez zanegowanie konieczności takiego właśnie chcenia, czyli gdyby przy jednym motywie istniały różne możliwości chcenia. Tak jednak nie jest. Ludzka wola nie stanowi wyjątku od prawa przyczynowości. Nieporozumienie tych, którzy zakładają istnienie liberum arbitrium indifferentiae, polega na tym, że sądzą oni, iż mogą chcieć tak albo inaczej. W tym momencie wola jest jednak już przyjęta jako przesłanka. Chodzi bowiem o relację między motywem a wolą, a to następstwo podlega zasadzie racji dostatecznej w takim samym stopniu jak spadanie długopisu ze stołu. To, jaką wolę wywoła dany motyw, zależy z kolei od charakteru człowieka, który Schopenhauer postrzega jako stosunkowo sztywny. Charakter ten jest wrodzony i niezmienny, choć może być ukierunkowywany przez zewnętrzne wpływy środowiskowe. Poza tym Schopenhauer porusza także problem osła Buridana, który jego zdaniem można odnieść również do człowieka. Teza ta z dzisiejszej perspektywy wydaje się nieco śmieszna.

Druga rozprawa stanowi wprowadzenie do etyki współczucia Schopenhauera. Wszystkie ludzkie działania można sprowadzić do trzech różnych motywów: egoizmu, złośliwości oraz współczucia. Działanie moralne może być jedynie takie, które zostaje podjęte z współczucia i cechuje się całkowitym brakiem egoizmu. Schopenhauer jawi się tu, zwłaszcza w kwestii etyki zwierząt, jako myśliciel dość postępowy jak na swoje czasy. Zwierzętom należy się bowiem takie samo współczucie jak ludziom. Jednocześnie jednak uznaje on za dopuszczalne ich spożywanie, ponieważ cierpienie możliwe jest dopiero od pewnego poziomu rozumu, którego zwierzę nie posiada. Człowiek miałby zatem bardziej cierpieć, rezygnując z mięsa, niż zwierzę, co stoi w wyraźnej sprzeczności z twierdzeniem, że należy okazywać zwierzętom współczucie. Ogólnie rzecz biorąc, uważam etykę współczucia Schopenhauera za mało przekonującą. Uznaje on działania za niemoralne i egoistyczne wtedy, gdy są one podejmowane w oparciu o wyższy system reguł, na przykład o wyobrażenie wartości chrześcijańskich u osób wierzących. Tak samo niemoralne i egoistyczne miałyby być działania podejmowane jedynie z powodu wyrzutów sumienia, wywołanych na przykład przez poczucie tego, co dobre i złe. Jeśli motyw zawiera choćby ślad pragnienia pozbycia się własnego złego samopoczucia, to działanie jest przynajmniej częściowo ukierunkowane na własny dobrostan, a tym samym nie jest wolne od egoizmu. Nie jest dla mnie do końca jasne, dlaczego współczucie odgrywa tu tak wyjątkową rolę. Ostatecznie bowiem, nawet jeśli Schopenhauer formułuje to tak, jakbyśmy cierpieli poprzez drugą osobę, pozostaje to uczuciem, które istnieje we mnie i które być może właśnie u siebie chcę usunąć. Również twierdzenie, że działanie moralne musi być całkowicie wolne od egoizmu, uważam za mało realistyczne. Jego obraz człowieka, w dużej mierze inspirowany Hobbesem, całkowicie pomija dobre uczynki między ludźmi, choć nie muszą one wcale zaprzeczać tezie, że egoizm jest z reguły głównym motywem działania. Wystarczy pomyśleć o egoistycznym genie czy o altruistycznym karaniu w biologii. Sądzę, że jedynym naprawdę postępowym aspektem jego etyki jest to, że nie ignoruje on całkowicie zwierząt jako istot żywych.