O wolności

Napisany w latach 50. XIX wieku, ten klasyczny tekst jest miejscami nieco przestarzały, lecz w większości pozostaje zaskakująco aktualny we współczesnym świecie. Prawdopodobnie najbardziej znany jest z drugiego rozdziału, w którym Mill przedstawia pełną pasji obronę wolności słowa. Zwraca uwagę fakt, że za bardziej podstępne zagrożenie dla wolności wypowiedzi uznaje on presję społeczną niż ustawodawstwo państwowe. Jak bardzo poniższy cytat pasuje do współczesnego zjawiska internetowego tłumu w mediach społecznościowych?

„…potrzebna jest również ochrona przed tyranią dominującej opinii i uczucia, przed skłonnością społeczeństwa do narzucania, środkami innymi niż kary prawne, własnych idei i praktyk jako zasad postępowania tym, którzy się z nimi nie zgadzają…”

Rozdział poświęcony wolności słowa jest najlepiej uargumentowaną częścią książki i przekracza możliwości rzetelnego streszczenia w recenzji. Być może najbardziej przekonujący argument polega na tym, że każdy, kto odmawia innym prawa do wyrażenia opinii, czyni to dlatego, że zakłada, iż jego własna pewność jest równoznaczna z absolutną pewnością, a zatem:

„Każde uciszenie dyskusji jest założeniem nieomylności.”

W trzecim rozdziale, poświęconym indywidualności, Mill ponownie ujawnia swoją silną niechęć do konformizmu i potępia skłonność ludzi do podporządkowywania się oczekiwaniom społecznym zamiast podążania za własną naturą. W tym rozdziale stawia pytanie, które później stało się znane jako pytanie Needhama. Dlaczego Chiny, niegdyś tak potężne, stały się tak słabe? Mill uważał, że upadek ten był spowodowany nadmiernie sztywnym egzekwowaniem obyczaju:

„Naród, jak się wydaje, może być postępowy przez pewien czas, a potem się zatrzymać. Kiedy to następuje? Gdy przestaje posiadać indywidualność.”

To ujęcie może wydawać się nieco tendencyjne, jednak ogólnie rzecz biorąc rozdział ten nadal ma wiele do zaoferowania.

W rozdziale czwartym Mill rozważa właściwe granice władzy rządu. Żywił on głęboką nieufność wobec państwa, podzielaną przez większość wykształconych Brytyjczyków jego epoki. W książce stanowczo sprzeciwia się ingerencji rządu w handel i przemysł poza podstawowymi wymogami, takimi jak zapobieganie oszustwom czy utrzymanie higieny. Odrzuca również ideę, powszechnie akceptowaną dziś w Europie, że rządy powinny ingerować, aby chronić ludzi przed nimi samymi. Dla Milla, jeśli ktoś chciał pić, uprawiać hazard ponad miarę lub palić opium, była to jego sprawa. Rządy i organizacje charytatywne mogły próbować edukować i zachęcać do innej drogi, lecz nie miały prawa do przymusu. Jednocześnie Mill opowiada się za obowiązkową edukacją dzieci, która w tamtym czasie jeszcze nie istniała.

We współczesnych kategoriach libertarianizm jest prawdopodobnie filozofią najlepiej odpowiadającą klasycznemu liberalizmowi Milla, a pogląd ten jest lepiej zachowany w Stanach Zjednoczonych niż w jego rodzinnej Anglii. Esej jest przy tym niezwykle elokwentny. Trudno przypomnieć sobie inną książkę, w której zaznaczono by tak wiele fragmentów wartych podkreślenia.