Wojna Iwana. Życie i śmierć w Armii Czerwonej 1939-1945

Fedor Bondarchuk to nazwisko, o którym usłyszałem tylko raz. Reżyser filmu „Stalingrad” z 2013 roku zapisał się w historii kina wojennego jako twórca kiczowaty, przedkładając patos i poprawność polityczną ponad realia wojenne. Ktoś powie, że to niesprawiedliwe oceniać propagandowe kino z punktu widzenia wolnego zachodu, ale bądźmy poważni - filmy takie jak „Stalingrad” realizują sen kremlowskich elit o „Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej”. W czasach sowieckich stalinowska propaganda podawała okrągłą liczbę 20 milionów ofiar. Mowa o żołnierzach, oficerach, ale również ludności cywilnej. Aktualne badania w tym zakresie mówią o liczbie 27 milionów. Sporą część zabitych stanowili żołnierze Armii Czerwonej. Moje pierwsze skojarzenia, zanim sięgnąłem po książkę „Wojna Iwana” autorstwa Catherine Merridale? Czerwonoarmista niesie sztandar sierpa i młota jedna ręką, druga kradnie, a swoimi lędźwiami krzywdzi niewinne kobiety. Wielu moich rodaków ma podobne skojarzenia, tymczasem na zachodzie Rosjanie uznawani są za ważny element pokonania nazistowskiej machiny wojennej. Książka „Wojna Iwana” jest gdzieś pomiędzy. Brytyjska historyk i specjalistka w dziedzinie Rosji sowieckiej, oddaje głos samym zainteresowanym. Tytułowym Iwanem jest żołnierz Armii Czerwonej, który ma własne powody, aby ruszyć ze swoimi braćmi na zachód. Autorka rozmawia z rodzinami, sięga po listy i dokumenty z okresu II Wojny Światowej. Nie ocenia, służy piórem i przekazuje merytoryczną prawdę o sposobie myślenia żołnierzy Armii Czerwonej. Dzieło równie ciekawe, co kontrowersyjne. 
Na początek lekki przytyk w stronę pracy brytyjskiej historyk. Catherine Merridale opiera swoje badania na wielu źródłach, a jednym z nich są listy. Warto mieć na uwadze, że Rosja w swojej historii dwa razy cieszyła się umiarkowaną wolnością słowa. Krótko, po obaleniu caratu Romanowów i przed wybuchem rewolucji bolszewickiej oraz za czasów Borysa Jelcyna w latach 90’ XX wieku. Okres II Wojny Światowej to czas intensywnej cenzury ze strony przełożonych żołnierzy, a świadomość w tym zakresie nie pozwala w pełni obiektywnie oceniać treści listów. Sama ich treść przedstawiona przez autorkę to mila ciekawostka, pozwala poczuć ducha tamtych czasów. A ten się zmieniał wraz z postępami Czerwonoarmistów. Początkowo, jak deklarują rozmówcy Catherine Merridale, wierzono w potrzebę obrony siebie i swojej rodziny. Autorka książki „Wojna Iwana” przypomina, że w Rosji wciąż żywe były wspomnienia o wojnach cara Mikołaja Romanowa, ludzie byli zmęczeni ciągłym wojowaniem. Nie jest więc tak, jak przedstawiały to później stalinowskie władze, że lud Rosji zerwał się w celu obrony „mateczki Rosji”. Tymczasem ludzie bronili samych siebie przed ofensywą III Rzeszy. W żołnierzach wtedy coś pękło, jak relacjonuje Catherine Merridale. Uwierzyli, że mogą poprawić jakość swojego życia, jeśli rusza na zachód i odbiorą to, co w ich mniemaniu ich zabrano. Chodziło o sprawy święte, takie jak rodzina i przyjaciele, ale również o wywiezione z Rosji w II połowie 1941 roku dobra majątkowe. Ludzie ruszyli, aby się zemścić, dorobić na wojnie, przegonić Niemców i zostać bohaterami. Zaskoczyło mnie, jak niewiele miejsca bohaterowie książki „Wojna Iwana” poświęcają ideałom komunistycznym. Można odnieść wrażenie, że jest to niewygodna publikacja dla władz na Kremlu. Już radzieccy decydenci wierzyli, że mit „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej” może rozlać komunizm na cała Europę. Sowiecka propaganda głosiła, że nie było w Rosji człowieka, który nie straciłby członka rodziny w czasie II Wojny Światowej. To działało na wyobraźnię, ale prawda o motywacjach żołnierzy Armii Czerwonej okazuje się zgoła odmienna. Catherine Merridale opisuje rozczarowanie, jakie spotkało bohaterów książki po powrocie do kraju. „Wojna Iwana” to momentami wstrząsający zapis bezradności byłych żołnierzy, topiących codzienność w szklance wódki. Problemy psychiczne związane ze stresem pourazowym rzutowały na innych członków rodziny, przez co kolejne pokolenia cierpiały na „Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej”. Władze sowieckie, jak pisze Catherine Merridale zamiatały ten problem pod dywan, rozwijając wielomiliardowy program kosmiczny.

Jeśli chodzi o przyjemność z czytania książki „Wojna Iwana”, porównałbym ją do czytania znalezionego pamiętnika. Czekamy na „perełki” i te perełko w książce brytyjskiej historyk znajdujemy. Co ciekawe, książka zawiera tylko dwie literówki. Wiem, bo lubię ich szukać. Przeczytałem dwa razy, znalazłem dwie literówki, redaktor zna się na swojej robocie. Podobnie jak grafik, który wykonał okładkę. Utrzymana w stonowanej zieleni rysunek przedstawia dwa czołgi, a na nich młodych i wyprostowanych żołnierzy, gotowych do ataku. Po przeczytaniu książki uznałem, że to prowokacja. Nie prawda jest, że Armia Czerwona składała się z żądnych krwi wampirów pędzących w szaleńczym amoku na zachód. Z książki brytyjskiej historyk wyjaśnia się obraz zdecydowanie bardziej złożonych ludzkich powodów i motywacji.

Wydawnictwo Rebis wydało książkę, która świetnie prezentuje się na półce. Twarda oprawa zawsze podkreśla w moich oczach wagę dzieła historycznego. Parędziesiąt fotografii umieszczonych w „Wojnie Iwana”, robi wrażenie. Rzut oka na listy Czerwonoarmistów i dokumenty z tamtego pozwala dostrzec niespokojne czasy w słowach zwykłych ludzi. Polecam, świetna książka dla miłośników historii.