Mikołaj z Ryńska rycerz spod znaku jaszczurki

W gronie wybrańców znajdujemy postać Mikołaja herbu Rogala, pana Ryńska, wsi ulokowanej na chełmińskiej ziemi krzyżackiej. Losy tego rycerza są tragiczne i niejednoznaczne, gdyż przedstawiano go zarówno jako nikczemnika, jak i gorliwego patriotę, co nadaje jego historii wyjątkowego charakteru. Niezwykle oddany mistrzowi Ulrykowi von Jungingenowi, Mikołaj mógł się poszczycić licznymi osiągnięciami; nie tylko założył rycerskie Towarzystwo Jaszczurcze, ale także pełnił rolę chorążego ziemi chełmińskiej oraz wielokrotnie stawał do walki w imię zakonu przeciwko Litwinom, Duńczykom i Polakom. Jednakże jego życie zostało wystawione na ciężką próbę, gdy po klęsce pod Grunwaldem, w roku 1411, został skazany na śmierć w Grudziądzu pod zarzutem tchórzostwa i zdrady, wskutek decyzji wielkiego mistrza Henryka von Plauen.

Mikołaj z Ryńska pomimo oczekiwanej chwały spotkał się z niesławą, co stanowi przykład, jak trauma może narastać z biegiem lat, niczym blizna na drzewie. Osądzano go jako zdrajcę pruskiej ojczyzny, co wpływało na jego dekrytykowaną postać w niemieckiej historiografii, oraz szeroko krążyło w społeczeństwie podsycane propagandą. Także takie wydarzenia jak uroczystość odsłonięcia pomnika cesarza Wilhelma I w 1910 roku w Grudziądzu odnosiły się do niego jedynie w kontekście potępienia jako przeciwnika misyjnej działalności krzyżackiej na wschodnich terenach.

Jednakże, tak jak mówi Biblia, odrzucony kamień może stać się kamieniem węgielnym. Podobny los spotkał Mikołaja, kiedy w XIX wieku Wojciech Kętrzyński, historyk z Lwowa, dostrzegł w nim polskiego patriotę, walczącego skrycie o wyzwolenie ziemi chełmińskiej. Towarzystwo Jaszczurcze, które Mikołaj założył w 1397 roku, miało działać na rzecz powrotu tych ziem do Polski. Ks. Julian Antoni Łukaszkiewicz posunął się jeszcze dalej, sugerując, że Jagiełło, współpracując z Witoldem, książętami mazowieckimi i szczecińskimi oraz biskupami Inflant, Prus i Pomorza, organizował Ligę obrońców Polski przeciwko międzynarodowej Lidze wrogów Polski stworzonej przez Krzyżaków. Według Łukaszkiewicza, Towarzystwo Jaszczurcze było lojalnym sojusznikiem polskiego króla, które demaskowało Krzyżaków i doradzało Jagielle w ich pokonaniu, czym samo odgrywało istotną rolę w ograniczaniu wpływów Zakonu.