Matka noc

Niektóre książki bawią. Niektóre zmuszają do myślenia. A potem są książki takie jak „Matka noc” - książki, które wślizgują się pod twoją skórę i pozostają tam, pozostawiając cię niekomfortowo w sposób, z którego nie możesz się do końca otrząsnąć. Skończyłem ją kilka dni temu i wciąż z nią siedzę, wciąż przeżuwając jej zwodniczo proste, ale głęboko niepokojące przesłanie – „Jesteśmy tym, kogo udajemy, i dlatego musimy bardzo uważać, kogo udajemy.” To morał, który Vonnegut wyłożył we wstępie - jego jedyna powieść, jak mówi, z jasnym morałem. Im więcej o tym myślę, tym bardziej staje się to przerażające. 

Książka opowiada o Howardzie W. Campbellu Jr, urodzonym w Ameryce nazistowskim propagandyście, który w rzeczywistości jest tajnym szpiegiem aliantów podczas II wojny światowej. Brzmi jak klasyczny wojenny thriller, prawda? Ale Vonnegut nie uprawia prostego bohaterstwa. Zamiast tego zmusza nas do zadania sobie pytania: Czy to naprawdę ma znaczenie, jakie były prawdziwe intencje Campbella, jeśli świat zna go tylko jako potwora? Czy ktoś może być dobry, jeśli nigdy nie zostawi żadnego dowodu swojej dobroci? 

Campbell jest niewiarygodnym narratorem, ale nie w zwykły sposób. Nie okłamuje nas - po prostu opowiada swoją historię z taką obojętnością, że prawie zapominamy, jak bardzo jest ona druzgocąca. Nie próbuje nas przekonać o swojej niewinności. On po prostu egzystuje w pewnego rodzaju odrętwieniu, na narzuconym sobie wygnaniu, opowiadając o swoim życiu z celi izraelskiego więzienia, oczekując na proces za zbrodnie wojenne. I choć chciałoby się wierzyć, że był „jednym z tych dobrych”, książka nie pozwala zignorować wagi jego czynów. 

Jedną z najbardziej błyskotliwych rzeczy w „Matka noc” jest to, jak Vonnegut przeplata temat tożsamości przez każdą postać. Nie tylko Campbell ukrywa się za maską. Jego świat jest pełen ludzi, którzy okłamują samych siebie, okłamują innych lub po prostu są zbyt zagubieni we własnych urojeniach, by wiedzieć, kim naprawdę są. Każdy w książce udaje kogoś, kim nie jest. A w końcu wszyscy stają się dokładnie tym, za kogo się podawali. 

Vonnegut ma sposób pisania o horrorze bez melodramatu. Nie rozwodzi się nad okrucieństwami wojny - po prostu przedstawia je z ponurą, niemal absurdalną rzeczowością, dzięki czemu uderzają jeszcze mocniej. Jest tu humor, ale taki, który sprawia, że śmiejesz się tylko, zanim zdasz sobie sprawę, jak tragiczne jest to naprawdę. 

No i jest jeszcze historia miłosna. Jeśli można to tak nazwać. Związek Campbella z jego żoną, Helgą, jest prawdopodobnie jedyną rzeczą w jego życiu, która kiedykolwiek wydawała się prawdziwa. Kiedy ona odeszła, zniknęło też poczucie celu. A kiedy przekonuje siebie, że wróciła - cóż, nie będę tego spoilerował, ale powiedzmy, że jest to jeden z najbardziej boleśnie ludzkich momentów w książce. 

Przeczytałem wiele książek Vonneguta, ale „Matka noc” jest inna. Jest spokojniejsza. Bardziej osobista. I w jakiś sposób jeszcze bardziej niepokojąca. Może dlatego, że nie daje ci spokoju. Nie ma tu wyraźnego czarnego charakteru. Nie ma też bohatera. Po prostu człowiek, który myślał, że może żyć w moralnej szarej strefie i zbyt późno przekonał się, że coś takiego nie istnieje.  To nie jest łatwa książka. Nie daje jednoznacznych odpowiedzi. Ale to jedna z najlepszych eksploracji winy, tożsamości i samooszukiwania, jakie kiedykolwiek czytałem. A ostatnie zdanie? Jeden z najbardziej mrożących krew w żyłach ciosów w całej literaturze.