Władysław Orkan - sylwetka autora

Władysław Orkan, choć znany jako pisarz epoki Młodej Polski, formalnie nie był zaliczany do ruchu modernistycznego przez siebie ani swoich współczesnych. Urodzony jako Smaciarz (alternatywnie Szmaciarz), w 1898 roku zmienił nazwisko na Smreczyński, nawiązując do rodowego nazwiska matki, Smreczak. Pochodził z rodziny o skromnych środkach – jego ojciec, Maciej Smaciarz, pracował jako drwal i zimą szył kierpce. Z trojga rodzeństwa to Władysław i jego starszy brat Stanisław wyróżniali się edukacyjnymi ambicjami, których rozwój był wbrew ojcowskim planom przeznaczenia Władysława do pracy na roli. Obaj bracia po podstawowej edukacji w szkole cysterskiej w Szczyrzycu, podjęli naukę w krakowskim Gimnazjum św. Jacka. Matka Władysława co miesiąc przemierzała ponad 70 kilometrów pieszo z Poręby do Krakowa, przynosząc synom żywność. Jej poświęcenie opisał Ignacy Maciejowski, przyjaciel i mentor Orkana.

W szkole Orkan wyróżniał się swoimi góralskimi korzeniami, co wzbudzało wśród rówieśników niemałe zainteresowanie. Był aktywnie zaangażowany w szkolne kółka i udział w tajnych organizacjach niepodległościowych, wykazując przy tym nieodpartą pasję do czytania. Już w czwartej klasie zaczął publikować swoje pierwsze dzieła, używając pseudonimu Orkan, który odzwierciedlał jego buntownicze nastroje przeciwko zakazom władz austriackich wobec działalności literackiej młodzieży. Niestety, intensywna aktywność społeczna wpłynęła na wyniki naukowe, co skutkowało niepowodzeniem w edukacji. Z czterema ocenami niedostatecznymi nie ukończył siódmej klasy gimnazjum i mimo próśb matki oraz możliwości eksternistycznej matury, nigdy jej nie zdał. Po nieudanych próbach znalezienia stałej pracy w Krakowie, wrócił do Poręby, z której tylko sporadycznie wyjeżdżał, odwiedzając m.in. Włochy, Szwajcarię czy Zakopane.

Jego ojciec zginął tragicznie przygnieciony przez drzewo, co Orkan uwiecznił w postaci Prokopa w powieści "Drzewiej". Debiutem literackim Orkana było wydanie "Nowel" w 1898 roku, do którego przedmowę napisał Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Pierwsze honorarium za powieść "W Roztokach" w 1903 roku Orkan przeznaczył na budowę nowego domu na zboczu Pustki w Gorcach, zwanego później Orkanówką. Przez całe życie zmagał się z problemami finansowymi, które uniemożliwiły pełne ukończenie domu.

W tym czasie poznał Marię Zwierzyńską z Niedźwiedzia, której pasja do jego twórczości i walka z gruźlicą płuc przyciągnęły go do zawarcia związku małżeńskiego w Zakopanem. Z małżeństwa z Marią narodziła się jedyna córka, Zosia. Tragicznie, Maria zmarła, gdy Zosia miała zaledwie trzy lata, a o jej śmierci Orkan dowiedział się dopiero dwa tygodnie po pogrzebie, podczas pobytu w szpitalu. Po śmierci żony wychowaniem córki zajęła się siostra Orkana, Maria Moszowa.

Drugą żoną pisarza była Bronisława Folejewska, która nie darzyła Orkanówki sympatią i rzadko tam bywała. Po śmierci Orkana dom przeszedł w posiadanie rodziny Folejewskich, a ostatnim spadkobiercą był jej syn, Witold, profesor Uniwersytetu w Poznaniu. Podczas I wojny światowej Władysław Orkan dołączył do Legionów Polskich, pełniąc funkcję w Biurze Prasowym Naczelnego Komitetu Narodowego i angażując się w kampanię lubelską.

Orkan był autorem licznych dramatów, powieści, wierszy i nowel, szczególnie koncentrując się na tematyce ubogiej wsi polskiej. Jego twórczość wyróżniała się również humorem oraz malowniczymi opisami górskich pejzaży. Jego baśń "Drzewiej" oraz powieść "W Roztokach" są porównywane do dzieł Stefana Żeromskiego. Angażował się w ruch regionalizmu podhalańskiego oraz współtworzył Związek Podhalan.

W 1927 roku Orkan świętował 30-lecie swojej twórczości. Pomimo starań przyjaciół, by zapewnić mu stałą pensję twórczą, oraz literackiej nagrody przyznanej przez Warszawę, nie zdążył jej odebrać przed śmiercią 14 maja 1930 roku w Krakowie. Pogrzeb Orkana był wielkim wydarzeniem, przyciągającym tłumy z całego Podhala. Początkowo pochowany na cmentarzu Rakowickim, jego szczątki zostały później przewiezione do Zakopanego, gdzie spoczywają wśród grobów Tetmajera i innych znanych postaci na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.

Pamięć o Orkanie jest kultywowana poprzez liczne instytucje, które noszą jego imię, w tym szkoły w Szczecinie, Limanowej, Porębie Wielkiej, Warszawie, Wiśniowej, oraz nagrodę Województwa Małopolskiego za osiągnięcia artystyczne i kulturalne, ustanowioną w 2012 roku. Orkanówka w Porębie Wielkiej jest obecnie częścią Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju. Pomnik pisarza, ufundowany przez Związek Podhalan, początkowo stanął w Nowym Targu, a od 2003 roku znajduje się w jego rodzinnej miejscowości, Niedźwiedziu.