Wojna Iwana

We wrześniu 1939 roku wojska III Rzeszy i Związku Radzieckiego dokonały agresji zbrojnej przeciwko Polsce. Porozumienie zawarte pomiędzy Adolfem Hitlerem i Józefem Stalinem związane było z uwarunkowaniami geopolitycznymi w przededniu największego konfliktu zbrojnego w dziejach ludzkości. Oba reżimy totalitarne widziały w sobie doraźnych sojuszników i jednocześnie śmiertelnych wrogów w dłuższej perspektywie. Dokument tajnego protokołu do paktu z 23 sierpnia 1939 r. podpisany przez J. Ribbentropa i W. Mołotowa przestał obowiązywać 22 czerwca 1941 roku. Atak Wermachtu skierowany na terytorium Związku Radzieckiego nosił kryptonim „Barbarossa” i stanowił punkt zwrotny w dziejach świata. Józef Stalin w porozumieniu zawartym z Aliantami przez kolejne cztery lata toczył rękoma żołnierzy Armii Czerwonej wyniszczający konflikt z nazistowską machiną wojenną. W czerwcu 1941 roku 6 milionów żołnierzy zaangażowanych w kampanie wojenne po obu stronach prowadziło walkę na śmierć i życie na linii frontu liczącej ponad 1600 km. W ciągu zaledwie kilku tygodni sowieci zmobilizowali i skierowali na front kolejne dwa miliony obywateli radzieckich, głównie z dalekich, wschodnich rubieży kraju. W ciągu pierwszych sześciu miesięcy operacji „Barbarossa” Armia Czerwona bezpowrotnie straciła blisko 5 milionów żołnierzy. Poważnym problemem dla Wermachtu w tym okresie była liczba sowieckich jeńców: wśród 6 milionów Czerwonoarmistów w niemieckiej niewoli, śmierć poniosło od 3,1 mln do 3,3 mln żołnierzy.

Catherine Merridale w książce „Wojny Iwana” przedstawia prawdziwy obraz codzienności żołnierzy Armii Czerwonej na froncie wschodnim II Wojny Światowej. Autorka opisując życie Czerwonoarmistów, sięga m.in. po relacje z koszar wojskowych, analizuje listy żołnierzy i przegląda sowieckie archiwa. Tworzy w ten sposób zupełnie inną panoramę sowieckiej armii, aniżeli przez dekady przekonywała o tym kremlowska propaganda. Samotność i strach mieszają się z potrzebą miłości i niezrozumieniem ideałów niesionych na radzieckich sztandarach. Rozmówcy, do których dotarła Catherine Merridale, wspominają frontową rzeczywistość taką, jaką ona była, bez poprawności politycznej i ucieczek w niepamięć o minionych czasach. Pojawiają się relacje ze śmierci współtowarzyszy broni, grabieży i gwałtów dokonanych na ludności cywilnej. Te ostatnie według przytoczonych relacji, stanowiły rodzaj ucieczki przed brutalną, wojenną rzeczywistością i były postrzegane jako namiastka bliskości. Brytyjska historyk nie ocenia postawy żołnierzy Armii Czerwonej. Przedstawiając tło historyczne omawianych wydarzeń, Catherine Merridale próbuje zrozumieć, kim byli ludzie, którzy wzięli udział w „Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej”.

Największym atutem książki pozostaje tytułowy Iwan: bohater zbiorowy Armii Radzieckiej, człowiek odważny, pełen męstwa, gotowy zginąć za ideały głoszone przez propagandę sowiecką. Catherine Merridale w prologu swojego dzieła podkreśla, że intencją, jaka przyświecała jej przy pracy nad książką „Wojny Iwana”, w pierwszej kolejności było odkrycie prawdy o Czerwonoarmistach. Brytyjska historyk niektóre stereotypy podaje w wątpliwość, inne z kolei podtrzymuje. Powołuje się przy tym na wspomnienia żołnierzy, pisane przez nich listy i zgromadzoną w toku pracy nad książką bogatą dokumentacją.

Merytoryczna wartość, przejrzysty układ graficzny oraz dołączone do publikacji zdjęcia archiwalne tworzą z książki „Wojny Iwana” niezwykły portret Armii Czerwonej: wielkiej masy ludzi, która ruszyła w połowie 1941 roku z azjatyckich stepów na zachód, aby stawić czoła nazistom w najkrwawszym konflikcie zbrojny w dziejach świata.